Cmentarz wojenny Murakowa Góra

Tomasz Nowakowski, płk SG w st. spocz.

Nieopodal Kiełczewic, ok 1 km na płd wsch od przysiółka Dębina, znajduje się wybitne wzniesienie. Jego szczyt stanowi znakomity punkt widokowy, z infrastrukturą urządzoną w 2025 r. staraniem gminy Strzyżewice, która dba również o znajdujący się tu cmentarz wojenny z lat 1914-15, na którym spoczywa 110 żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich. Trzeba podkreślić, że w gminie Strzyżewice władze samorządowe i mieszkańcy dbają o istniejące tu cmentarze wojenne Wielkiej Wojny (co wcale nie jest takie znowu częste w gminach ościennych).

Jakkolwiek obiekt znajduje się poza terenem gminy Bychawa, której „Projekt Bychawa" przede wszystkim dotyczy, to jednak wiąże się właśnie z walkami o rejonie Bychawy. Z tych względów, po dyskusjach z Piotrem Zaroślińskim, który wspiera mnie w pracach projektowych, zdecydowaliśmy się przygotować opracowanie również tego obiektu. W szczególności Piotr prowadzi eksploracje terenowe, wykonuje i odpowiada za dokumentację fotograficzną badanych obiektów, prowadzi też wywiady z mieszkańcami a w razie potrzeby utrzymuje kontakty z gminami. Ja tradycyjnie jestem „molem archiwalnym" choć o ile okoliczności pozwalają włączam się też w inne działania.

Przy okazji trochę o filozofii naszego działania: naczelnym imperatywem skłaniającym nas do takich prac jest przywracanie pamięci o poległych żołnierzach Wielkiej Wojny. Z tego względu dążymy do sporządzenia możliwie kompletnych list poległych pochowanych na danym cmentarzu. Ważne jest również opracowanie historii powstania i późniejszych losów badanego obiektu i udokumentowanie jego stanu z różnych okresów. Zachęcamy wszystkich do włączenia się w podobną działalność, choćby przez tworzenie dokumentacji aktualnego stanu zachowania obiektów, wspartych podstawowymi danymi w rodzaju dokładna lokalizacja, powierzchnia, ilość pochowanych, przynależność państwowa, liczba i rodzaj mogił. Znam co najmniej kilka osób publikujących tego rodzaju materiały, niektóre z nich współpracują również z nami – oby takich badaczy było coraz więcej, zachęcam też do wspierania któregoś z naszych projektów(„Karpaty", „Bychawa"). Zdaję sobie sprawę, że pogłębione badanie cmentarzy wojennych ze względu na czasochłonność niezbędnych badań archiwalnych, jest wyzwaniem leżącym poza zasięgiem wielu osób, ale samą dokumentację fotograficzną można zbierać przy okazji najróżniejszych wyjazdów w teren.

W rejonie wzniesienia Murakowej Góry, na mapach z epoki oznaczanego jako Góra Ptyc/z/(Ptasia Góra), znajdującego się na wsch. od Dębiny (przysiółek Kiełczewic), do walk doszło w pierwszej dekadzie września 1914 r. Posuwające się ku Lublinowi po zwycięstwie w bitwie kraśnickiej oddziały austro-węgierskie, działające na styku I Korpusu(46 DPiech Ldw) i V Korpusu (14 DPiech), dotarły w rejon Kiełczewic, gdzie otrzymały rozkaz przejścia do obrony – główny wysiłek ofensywy miało teraz przejąć prawe skrzydło 1 Armii tj. X Korpus wsparty większością sił V Korpusu. Siły rosyjskiej 4 Armii, które po walkach w rejonie Trawnik odzyskały inicjatywę operacyjną, również w rejonie Kiełczewic przeszły do natarcia. Poniesione wówczas straty dały początkowi cmentarza wojennego pod szczytem wzniesienia oznaczanego na ówczesnych mapach topograficznych jako Góra Ptyc, gdzie po walkach pozostały groby masowe kryjące pochówki poległych wtedy żołnierzy, głównie z kuk FJB 11 i kk LIR 31. Dane część poległych są znane, dla nas ciekawe są zwłaszcza pochówki żołnierzy LIR 31, gdyż trafiali do niego poborowi ze Śląska Cieszyńskiego.

Do kolejnych walk doszło tu w lipcu 1915 r., kiedy rejon Kiełczewic stał się areną zmagań pomiędzy nacierającą ku północy Grupie Bojowej gen. Rotha i kontratakującemu ku południowi rosyjskiego VI Korpusu Syberyjskiego – w tym rejonie głównie walczyła 3 Dywizję Strzelców Syberyjskich, wsparta innymi jednostkami.

Wg oznaczeń kuk Kriegergräber Abteilung Lublin pierwotne miejsce pochówków na „Górze Ptycz" otrzymało nr 45, ten numer porządkowy obiektu pozostawiono po pracach przeprowadzonych w 1918 r. siłami 2 Kompanii Roboczej Grobownictwa Wojennego dowodzonej przez Lst. Oblt(potem Hptm). Ing. Hołubowicza. Pododdział ten dyslokowano z Bychawy do Strzyżewic w drugiej połowie kwietnia 1918 r. Już wcześniej dokonano przeniesienia części szczątków z obiektów w Kiełczewicach wskazanych wcześniej do komasacji. W początkach maja służący w nim żołnierze z pomocą mieszkańców Kiełczewic wykonywali ogrodzenie wytyczonego pola grobowego, np. w tygodniu pomiędzy 17 a 24 maja 1918 r. pracowało tu łącznie 44 osoby usypując 220 m3 ziemi wybranej z rowu wokół pola grobowego, w kolejnym tygodniu siłami 55 osób usypano 342 m3 nasypu i rowu. Ponadto pomiędzy 25 a 31 maja na polu grobowym pochowano też szczątki 33 żołnierzy austro-węgierskich i 18 żołnierzy rosyjskich, ekshumowanych z okolicznych cmentarzy 41 i 42 tj. pochówków położonych pierwotnie w Kiełczewicach Grn., w kier. na wsch., w pobliżu drogi biegnącej przez wieś.

Za projekt cmentarza i nadzór nad jego wykonaniem odpowiadali Lst. Lt Ing. Adolf Lackner wraz z LstPflicht. Ing Heinrichem Engelem przydzieleni do kuk KGA Lublin. Ostatecznie miejsce spoczynku na Murakowej Górze znalazło tu 110 poległych, z czego 63 austro węgierskich i 47 rosyjskich żołnierzy w 8 grobach masowych i 14 pojedynczych.

Cmentarz założono na planie prostokąta o wymiarach 28x48 m na szczycie wzniesienia 261,9 m npm (wcześniejsze pomiary mówiły o 260 m) w jego centralnej części ulokowano mogiły pojedyncze, a na obu skrzydłach groby masowe. Podczas zakładania cmentarza jako ogrodzenie wykonano wał ziemny, obecna jego wysokość wynosi ok 1,5 m. Ziemię do jego usypania pozyskano z rowu, którym okolono obiekt. Zastosowanie rowów, ziemnych wałów i kurhanów jest charakterystyczne dla terenów Lubelszczyzny, na które decydowano się w epoce ze względu na niskie koszty takiego rozwiązania (zainteresowanych tą problematyką odsyłam do naszych materiałów nt cmentarza wojennego w Janowie Lub, publikowanych wcześniej na FB i stronie www.) Dziś wskutek podorywania przez okolicznych rolników rów zanikł i jest prawie nieczytelny. Zdjęcie pierwotnego wyglądu obiektu nie zachowało się. Na terenie pola grobowego posadowiono punkt geodezyjny w postaci trójnogu o konstrukcji betonowej. Stoi tu też tablica z napisem do którego niestety wkradły się błędy: w wersji polskojęzycznej należało napisać „cmentarz wojenny żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich z 1914/15 r." W wersji niemieckojęzycznej oprócz ww pomłek, wystarczyło napisać „Kriegsfriedhof (ewentualnie: Soldatenfriedhof) aus dem Jahren 1914/15" – użyto zaś nieistniejącego słowa „der kirchol". Wg danych rejestru gruntów cmentarz wojenny zajmuje działkę nr 202 z obrębu 0008 (Kiełczewice Dln.), ma ona powierzchnię 0,157 ha. Do obiektu prowadzą gruntowe drogi gminne, ale ich stan w okresie prac polowych może być nie najlepszy. Sąsiadujący z cmentarzem punkt widokowy wyposażono w ławki i lunetę umożliwiającą oglądanie szczegółów wspaniałej panoramy, jaka się stąd roztacza. Sam obiekt otrzymał podczas rewitalizacji w 2025 r. ogrodzenie drewniane biegnące wokół wału ziemnego. Wykonano również wybrukowaną kamieniami polnymi ścieżkę do centralnego punktu cmentarza gdzie ustawiono monumentalny drewniany krzyż. Obok znajdują się tablice informacyjne, jakkolwiek rzetelnie opracowane, to nie zawierają ona planu pola grobowego i wykazu poległych. Wprawdzie wspomina się na niej o prawdopodobnym pochówku 2 oficerów kk LIR 32 Neu Sandez (tj. 32 pułku piechoty Obrony Krajowej „Nowy Sącz", w którym służyli głównie Polacy ze wschodniej części obecnego województwa małopolskiego) wskazując przy tym, że chodzi o dowódcę i adiutanta pułkowego. Ten fakt nie znajduje jednak potwierdzenia w Katasterblatt. Obst Silvester von Lukanović (rodem ze Słowenii) i Hptm. Johann Kittel faktycznie polegli 4 września 1914 r. od ognia artylerii rosyjskiej w okolicach Kiełczewic i zostali pochowani w Kiełczewicach Dolnych na tutejszym cmentarzu parafialnym (przy kościele) w dniu 5 września 1914 r. W świetle moich dotychczasowych badań jest niemożliwe, by podczas ekshumacji prowadzonych zimą i wiosną 1917/18 r., chociażby po znalezionych oznakach stopni, nie odnotowano w Katasterblatt faktu pochówku oficera starszego w randze pułkownika. Najprawdopodobniej szczątki obu oficerów pozostały w miejscu pierwotnego pochówku, bo z tekstu z tablicy umieszczonej przez potomków Lukanovicia w 2007 r., wynika że nic im nie było wiadomo o ekshumacji i przeniesieniu w inne miejsce szczątków dowódcy kk LIR 32 w okresie 1915-18. Wiadomo, że żona płk Lukanovicia, Anna na pewno żyła do 1918 r. bo udzielała się w akcjach charytatywnych na rzecz wdów i sierot po poległych, żył też jego syn, który latem 1916 r., po ukończeniu Tejrezjańskiej Akademii Wojskowej, jako podporucznik rozpoczął służbę, właśnie w kk LIR 32. Jeśli szczątki Lukanovicia przeniesiono, to musiało by to nastąpić dopiero po roku 1918, a dotychczas nie natrafiłem na dokumenty z okresu II RP, który by to potwierdzał. Można tylko mieć nadzieję, że w miarę szczegółowego opracowywania kolejnych cmentarzy wojennych w okolicy uda się wyjaśnić całą sprawę.

Tym razem zrezygnowałem z opracowania zbiorczego alfabetycznego wykazu poległych, jaki zwykle możecie znaleźć w naszych opracowaniach, dane są uporządkowanie wg poszczególnych mogił. Jeśli jednak uważacie, że lepsze jest publikowanie zbiorczego wykazu alfabetycznego dla danego cmentarza, dajcie mi znać w komentarzach, uwzględnimy to w następnych pracach.

W grobie masowym nr 7 spoczywają nast. polegli z kuk FJB 11, dane z Katasterblatt pokrywają się w dużej części z publikacją Verlustliste vom 27ten Oktober 1914:

Dórógdi Josef, ResPtrf., kuk FJB 11, 1 Kp., *1887 ?, +9.09.1914
Egan Béla, dr., Lt idR, kuk FJB 11, 1 Kp., *1885 Borostyánkő, Vas, +9.09.1914
Kanizsa Eugen/Jenő, ResJg., kuk FJB 11, 1 Kp., *1888, ? +9.09.1914
Korpits Johann/Janos Zgsf., kuk FJB 11, MGA, *1888, +9.09.1914
Lubersbeck Josef, ResPtrf., kuj FJB 11, 3 Kp., *1888, +9.09.1914
Majzer Johann, Jg. kuk FJB 11, *?, +7-9.09.1914
Németh Franz, OffDien., kuk FJB 11, *1890 ?, +7.09.1914
Petrovic Kalman, Jg., kuk FJB 11, *1891 ?, +9.09.1914
Pinter Paul, ResJg., kuk FJB 11, *1888 ?, +9.09.1914
Pőcze Martin, Jg., kuk FJB 11, *1892 ?, +9.09.1914
Schrifl Josef, ResJg., kuk FJB 11, *1889 ?, +9.09.1914
Stadlmeyer Johann, WaffMeist., kuk FJB 11, MGA, *1889 ?, +9.09.1914
Ulrich Stefan, Ptrf., kuk FJB 11, MGA, *1892 ?, +9.09.1914

W gr. poj. Nr 8 i 9 NN oficerowie w stopniu Kadett i Leutnant

W gr masowym nr. 10, 11, odpowiednio 6 NN (178 i 179 pp) i 9 NN żołnierzy rosyjskich (178 pp)
W gr. poj., nr 12 NN rosyjski oficer 182 pp

Grób masowy nr 19, spoczywają tu polegli z kuk TKJR 1, dane Katasterblatt pokrywają się z VL vom 20ten Sept. 1915

Chirani Mario LstJg.,kuk TKJR 1 *1896 Varignam, Riva +7.07.1915
Müller Martin Prtf., kuk TKJR 1, *1893 Fieberbrunn/St Ulrich, Kitzbüchel +7/8.07.1915 (Bemerk.: das Bild)
Raf(f)aelli Raffaello, ResJg., kuk TKJR 1, *1889 Brenonico, Roveretto, +7.07.1915
Steinacher Albert, EinFrw. Zgsf., kuk TKJR 1, *1883 Wattens, Insbruck, +7.07.1915 (Bild wie oben))
Tschann Johann, Ptrf., kuk TKJR 1, 9 Kp.,*1892 Satteins, Feldkirch +7.07.1915
Witting Julius, Jg., kuk TKJR 1, 9 kp., *1894 Zams, Landeck, +10.07.1915

W gr. masowym 22 spoczywają polegli z kk LIR 31, dane z Katasterblatt pokrywają się z VL vom 9 Nov 1914:

Grundel Franz Inft., kk LIR 31, *1891 Moravka, Frydek Mistek/Cieszyn, +28.08.1914
Koniček František ResInft., kk LIR 31, *1880 Horni Domaslovice, Cieszyn, +28.08.1914
Misiura Karl Inft, kk.LIR 31, *1891 Harasynów, Horodenka, +28.08.1914
Němec Josef ResInft., kk LIR 31, *1886 Košatka n/Odrou, Nový Jičín, +28.08.1914
Schlagmann August ResGefr., kk LIR 31, 12 Kp, *1880 Novy Jičín, +9.09.1914

Ponadto znajdują się tu szczątki 10 NN. żołnierzy z kk LIR 31

Uwaga: z 31 pp Obrony Krajowej Cieszyn wg meldunków o stratach do 10.09.1914 poległo 39 żołnierzy, z czego ok 17 w walkach w rej. Kraśnika

W gr. masowym nr 1 spoczywa 15 NN. poległych z kk LIR 6 i 13

W gr. poj. nr 2, 3, 4, 5 spoczywa po jednym NN. poległym z kk LIR 15

W gr. masowym nr 6: 14 NN poległych Rosjan z 79 i 181 pp ponadto w tym grobie Katasterblatt wyszczególnia kilka nazwisk Rosjan ze 185,186 i 187 pp

Jednakże zapiski te nie pozwalają na pewną identyfikację ww osób, pisałem o tym wielokrotnie, brak znajomości alfabetu rosyjskiego prowadził do dowolności w transkrypcji znalezionych informacji na alfabet łaciński. W tym przypadku podaję więc zapisy tak jak je uwidoczniono w Katasterblatt: Babrov Teodor(?), Gorny 185 pp, Baskov, Abramovicz Siergiej, jefrejtor, Pietrikov Nikołaj, Salnikov Siergiej. Podejmowane próby weryfikacji danych ww osób w źródłach rosyjskich (Imienne spiski potieri) nie przyniosły pozytywnych rezultatów.

Zdjęcia współczesne wykonał Piotr Zarośliński, zdjęcia archiwalne pochodzą z FriedhofKatasterblatt nr 108 Gora Ptycz, przechowywanego w wiedeńskim Archiwum Państwowym oraz z Archiwum Państwowego w Lublinie.

Ponadto zamieszczam 2 zdjęcia tzw Sterbebild cesarskich strzelców tyrolskich pochowanych na Murakowej Górze: Martin Müller Prtf. i Albert Steinacher, EinFrw. Zgsf., obaj z kuk TKJR 1.