Bystre (woj. podkarpackie, gm. Baligród)

Bystre (woj. podkarpackie, gm. Baligród) – groby i cmentarz wojenny.

Prezentowane poniżej opracowanie powstało w wyniku kwerend Yurija Fatuły i moich, niestety w ostatnim okresie okoliczności nie pozwoliły mi na częstsze publikowanie materiałów do „Projektu Maniłowa". Skoro zaś o samym projekcie mowa, to wielkimi krokami zbliża się sesja poświęcona walkom z okresu luty - marzec 1915 r. na terenie gminy Baligród, których symbolem stały się zmagania o Maniłową. Sesja rozpocznie się w pt 30.09 o 9.00 wyjściem na szczyt Łysego Wierchu, a wystąpienia zaczną się w siedzibie GOK Baligród od 16.00. i będą kontynuowane w so 1.10. w godzinach od 9.00 do 18.00, z przerwami rzecz jasna. Zakończenie sesji nastąpi w niedzielę 2.10 pieszą wycieczką w dolinie Rabego. Zapraszam serdecznie wszystkich zainteresowanych, będzie to okazja by zobaczyć osoby aktywnie działające w projekcie, a znane Wam choćby z wcześniejszych moich postów. Jeśli nie uda się Wam przyjechać, to przy najbliższej wizycie w Baligrodzie polecam Wam zwiedzenie Izby Pamięci w GOK Baligród poświęconej walkom z 1915 r. która podczas sesji zostanie otwarta dla zwiedzających. Będzie tu można zobaczyć przedmioty wydobyte z pobojowiska podczas kilkuletnich eksploracji prowadzonych w ramach „Projektu Maniłowa". Ale do rzeczy!

Bystre przed wybuchem Wielkiej Wojny liczyło zaledwie 11 gospodarstw, oprócz tego znajdowały się tu zabudowania gospodarcze należące do dworu w Jabłonkach. W czasach II RP liczba domów w Bystrem urosła do 34. Wieś i należące do niej grunty stały się widownią zaciekłych walk od początku 1915 r. kiedy to w pierwszych dniach stycznia drogą na Cisnę cofały się oddziały austrowęgierskie. Za nimi postępowały wojska rosyjskie, zajmując samą wieś. Co do tego pierwszego okresu brak jest informacji dotyczącej grobów poległych żołnierzy. Wraz z rozpoczęciem w końcu stycznia austro-węgierskiej ofensywy w kierunku na Przemyśl wieś została odzyskana przez żołnierzy cesarskiej i królewskiej armii. Na początku lutego 1915 r. pojawiły się też pierwsze udokumentowane pochówki ciągnące się wzdłuż drogi bądź położone na stokach wzniesień dominujących nad doliną potoku Jabłonka. W dniach 14-15 lutego strona austrowęgierska po raz kolejny utraciła wieś Bystre, by ponownie odzyskać ją na początku marca, kiedy udało się jej wedrzeć w masyw Maniłowej i Piasków na zachód od drogi Baligród – Cisna i w masyw Jawora na wschód od niej. Opisane wydarzenia przyniosły kolejne najliczniejsze pochówki na terenie wsi Bystre.

Największe zgrupowanie grobów wojennych na gruntach wsi Bystre znajdowało się w masywie Piasków (Patryi, 728m) Znajdowało się tam co najmniej 26 mogił, w większości masowych. Omówiłem je m.in. w poście o Piaskach z 22 lutego 2022 r.. Kolejne skupisko mogił było na cmentarzu gminnym, w największym grobie masowym znajdującym się tutaj pochowano 56 NN poległych żołnierzy armii austro-węgierskiej. Kolejny wielki grób masowy zawierał pochówek 38 żołnierzy armii rosyjskiej. Dalsze znajdujące się na cmentarzu 4 groby masowe w dostępnej dokumentacji zostały również opisane jako „NN armia i ilość". W tym przypadku brak trwalszego oznakowania tych grobów wskazuje raczej na pochówki rosyjskie, aniżeli austro-węgierskie. Wzdłuż drogi Cisna Baligród od wylotu Łubnego aż po wylot doliny Rabego, ciągnęły się mniejsze i większe skupiska grobów, wśród tych przeważały groby masowe, co do których w dokumentach brak było szczegółowych informacji, przez co znowu wynoszę, że sporą ich część stanowiły pochówki rosyjskie. Ponadto pojedyncze pochówki, głównie żołnierzy kuk IR 94 znajdowały się na stokach Jawora (827 m) na gruntach należących do wsi Bystre.

Zachowane spisy poległych pochowanych w Bystrem pochodzą z dokumentacji pokomasacyjnej i powstały w przedziwny sposób: ich autor posługiwał się dokumentacją pozostałą po Inspekcji Przemyskiej, wycinając z niej fragmenty z dostępnymi danymi poległych żołnierzy głównie austro-węgierskich. W taki sposób ten pierwotny zasób dokumentacji dotyczącej Bytrego uległ niestety bezpowrotnemu zniszczeniu. Ale powiat leski, jak wielokrotnie o tym wspominałem we wcześniejszych postach, nie miał szczęścia do kierowanych tutaj pracowników Wydziału Robót Publicznych Urzędu Wojewódzkiego we Lwowie. Tu niestety smutna dygresja: wyczyny jednego z nich, niejakiego Franciszka Tatusia, doczekały się potem epilogu przed sądem karnym, dokąd trafił on oskarżony m.in. o defraudację otrzymanych środków. To zresztą historia na odrębny post, na który przyjdzie jednak poczekać do czasu opracowania całej gminy Baligród. Tu jedynie wspomnę, że w swoim czasie F. Tatuś potrafił bez uzgodnienia z władzami gminy przywieźć do Baligrodu kilkadziesiąt(kilkaset?) wielkich worków wypełnionych szczątkami ekshumowanych w okolicy żołnierzy. Nie zadbał przy o siły roboczą niezbędną do wykopania mogił. W tej sytuacji wory zwalono przy płocie cmentarza gminnego, gdzie leżały przez kilkanaście dni. Dopiero po dłuższym czasie przywiezione szczątki żołnierzy udało się zakopać w rowie naprędce wykopanym wzdłuż stosu szczątków leżących na granicy cmentarza gminnego.

Publikowana poniżej lista nie jest imponująca, ale z opisanych wyżej względów w przypadku Bystrego nie jest możliwe choćby dokładniejsze oszacowanie liczby pierwotnie pochowanych tu żołnierzy, jednak na pewno spoczęło tu nie mniej niż kilkaset osób.

1. Bohner Mihály, Inft., kuk IR 23, *1891 Vaskút, Bács-Bodrog, +16.03.1915
2. Czoru András, Inft., kuk IR 23, *1887, +16.03.1815
3. Dolecek Josef, Lst.Inft. kuk IR 94, *1894, Kumwald, Senftenberg, +10.02.1915
4. Erdélyi István, Inft., kuk IR 23, *(?)Jánoshalma, Bács-Bodrog, +19.03.1915
5. Görgy Salomon (?)
6. Herrman Eduard, Inft., kuk IR 94, *1893 Paulsdorf, Reichenberg, +9.02.1915, rejon Bystrego
7. Kispal Jonas, Sapp., kuk SB 4, 4 kp., *(?), + luty 1915,
8. Kocsis Ferenc, Inft., kuk IR 44, *(?) Nágocs, Somogy, + 9.03.1915,
9. Komáromi József, Inft., kuk IR 44, *1894, Rinyaújnép, Somogy, +9.03.1915, rejon Bystrego
10. Litz Lajos, Lst.Inft., kuk IR 86, *1893 Brezovó(völgye?) Horvát-Szlavónország, Szerém, +26.03.1915,
11. Likszkowitz Istvan, Inft., kuk IR 23, *1894, Kumbajaj(?).
12. Mayer János, szakaszvezető, kuk FJB 28, *1885 Felsőbencsek, Temes, + 13.02.1915
13. Mayer Johann, Res.Inft., kuk IR 23, *1890 Gyulaj, Bács-Bodrog, +19.03.1915,
14. Medve Ferenc, Lst. Inft., kuk IR 23, *1893 Bácsbokod, Bács-Bodrog, +22.03.1915,
15. Menyhey Gyula, Lst.Inft., kuk IR 23, *1894, Melykut, Bács-Bodrog, , +15.03.1915
16. Meszar Johann, Res.Jg., kuk FJB 28, *1887 , Arad, +16.02.1915
17. Mohr Karl, Inft. Lst.Inft. kuk IR 94, *1894, Jablonec n/N, + 10.02.1915, rejon Bystrego
18. Nikolic Milán, Inft., kuk IR 70, *1893 Suljam, Szerém(Syrmia), +9.03.1915
19. Palik Oskar Edler von, Lt. kuk IR 6, +26.03.1915
20. Petricevic János, ERInft., kuk IR 70, 9 Kp., *1882 Babinagreda, Szerém(Syrmia), +5.03.1915
21. Popovics Miklós, Jg., kuk FJB 28, *1889 Fagymag, Krassó-Szörény, +16.02.1915
22. Purecse Miklós, Res.Jg., kuk FJB 28, *1886, Mocsirla, Bihar +14.02.1915
23. Rohner Mihály, Inft., kuk IR 23, 9 Kp. *1891 Vaskút, Bács-Bodrog, + 16.03.1915
24. Rohrbacher Hugo, ER Inft., kuk IR 94, 1kp., *1882, Wohlers, C. Lipa, +2/3.02.1915Rozsynian Janos Inft., kuk IR 23
25. Rudics Gáspár Menyhért, Res.Inft. Tit. Gefr., kuk IR 86, *1888, Zenta, Bács-Bodrog, +6.03.1915,
26. Szabados József, ER Inft., kuk IR 23, *1890 Pálmonostor, Bács-Bodrog, +28.03.1915
27. Sztan Moses, ER Jg, kuk FJB 28, *1886, Kumanyesad, Bihar, +16.02.1915
28. Teszlár György, Inft. kuk IR 44, *1892, Burowa, +9.03.1915, rejon Bystrego
29. Turi Ferenc, ResInft., kuk IR 44, *1883 Surd, Somogy, +9.03.1915, rejon Bystrego
30. Vércse László,Inft., kuk IR 44, *1893, Györe, Tolna, + 9.03.1915, rejon Bystrego
31. Volf Franz, Inft., kuk IR 94, *1892 (?), Policka +9.02.1915, rejon Bystrego

Dokumenty pokomasacyjne wymieniają również pewną ilość pojedynczych grobów rosyjskich, z dwu pułków piechoty: 140 i 229, które faktycznie walczyły w tej okolicy. Niżej wymieniam te nazwiska, jakie znalazły się w dokumentach pokomasacyjnych, choć oczywiste, że ich transkrypcja zawierała z pewnością błędy. Są to:

1. Dobrowolski Marian, 229 pp
2. Aleksandrowicz Szymon, 229 pp
3. Rosatrimowić ?
4. Ucharow Matfiej, 140 pp
5. Urbanek Anton, ?
6. Płaton Iwan, 140 pp
7. Hawryszkin Fedor, ?

Podjąłem próbę zidentyfikowania tych osób w oparciu o „imienne spiski potieri" obu jednostek. Niestety, nazwisk określonych jako przynależnych do 229 Skwirskiego pp, nie udało mi się przyporządkować do kogokolwiek wykazanego w dokumentach rosyjskich jako poległego. Co więcej: wg listy poległych 229 pp w marcu 1915 r. miał jakoby polec zaledwie jeden żołnierz (oficer)!!! Ciekawe, że przy 60 nazwiskach była adnotacja „dostał się do niewoli". Podważa to całkowicie wiarygodność tego dokumentu, zresztą jakość źródeł rosyjskich nie jest zbyt wysoka w przypadku pułków rozwijanych dopiero podczas mobilizacji. Jak widać już w 1915 r. Rosjanie wykazywali wyjątkową „kreatywność" w wykazywaniu strat, pokutującą po dzień dzisiejszy, jak to widać z informacji dochodzących z wojny na Ukrainie.

Trochę lepiej poszło mi z pułkową imienną listą strat 140 Zarajskiego pp., gdzie rzeczywiście znalazłem Ухаровa Матвейa Павловичa, st. szer., z gub. riazańskiej, pow. skopiński, gm. Горловск, + 26.03.1915, „pod Baligrodem".

Podczas akcji komasacyjnej zakończono przenoszenie większości znanych mogił rozproszonych w terenie na cmentarz w Bystrem. Przebieg działań komasacyjnych komasacji z masywu Piasków opisałem już wcześniej.

Tomasz Nowakowski, płk SG w rez.

Zdjęcia:

- Trzy zdjęcia przedstawiające obecny stan cmentarza w Bystrem. Obiekt znajduje się tuż koło drogi Baligród - Cisna po jej zachodniej stronie, obecnie jest częściowo zarośnięty świerkami, te jednak są na tyle duże, że nie utrudniają poruszania się po obiekcie. Podczas komasacji ekshumowane w okolicy szczątki poległych zakopywano w północno-zachodniej części cmentarza, tam gdzie teren opada stromą skarpą do potoku Jabłonka.

- Szkic z dokumentów pokomasacyjnych przedstawiający lokalizację grobów i pochówków wojennych na terenie wsi Bystre. Z oczywistych względów największe skupienie mogił znajdowało się w masywie Piasków.