Polacy - żołnierze Wielkiej Wojny pochowani na cmentarzu wojennym w Janowie Lubelskim

Polacy - żołnierze Wielkiej Wojny pochowani na cmentarzu wojennym w Janowie Lubelskim. Legioniści I Bryg LP pochowani w Urzędowie.

Pod koniec kwietnia br. w drodze na doroczne spotkanie Rady Muzealnej w Stalowej Woli zajechałem na cmentarz wojenny w Janowie. Był to jeden z większych cmentarzy wojennych na Lubelszczyźnie, o tyle ciekawy, że powstały z ekshumacji okolicznych pobojowisk i ponad 200 pochówków szpitalnych ulokowanych pierwotnie na cmentarzu parafialnym. Początki naszego zainteresowania obiektem sięgają jeszcze okresu epidemii, kiedy to jesienią 2021 r. koledzy Witek i Adam dokonali tam pierwszego rekonesansu – wówczas odwiedzili jeszcze kilka innych cmentarzy położonych na płn od Sanu, przy okazji montując tabliczki z ustalonymi danymi poległych. Obiekt był wówczas mocno zarośnięty, tu i ówdzie walały się śmieci, świadczące o organizowanych tu przez okoliczną młodzież imprezach. Ponadto okazało się, że jego znaczną część pochłonęło zarastające już wyrobisko. W dyskusjach po tym wyjeździe wykrystalizował się pomysł, by cmentarz właśnie z tych względów opracować, na co przyszło jednak trochę poczekać. Dziś rozpoczynamy przywracanie ludzkiej pamięci spoczywających tu żołnierzy Wielkiej Wojny.

Kiedy byłem tam obecnie, sporo się zmieniło na korzyść – zakrzaczenia (w części tarnina) zostały wycięte i po całym terenie dało się swobodnie poruszać, nie było też śmieci. Jak to wygląda obecnie pokazuje kilka zdjęć z mojej eksploracji. Niestety, ponad 1/3 część działki cmentarza została trwale zdewastowana w wyniku eksploatacji żwiru i piasku, po których to działaniach pozostały wielkie wyrobiska, zarastające samosiejkami. Działalność ta przyczyniła się również do zniszczenia wielkiego kopca ziemnego, jaki pierwotnie stanowił centralny akcent założenia cmentarnego.

Od ubiegłego roku, w miarę wolnego czasu, razem z Kolegą Krzyśkiem B. rozpoczęliśmy szczegółowe badania cmentarza wojennego w Janowie, w oparciu o zasoby Archiwum Państwowego w Lublinie, Archiwum Wojskowego w Pradze, Muzeum Wojska w Budapeszcie nie wspominając o materiałach dostępnych w Bibliotece Narodowej Republiki Austrii i innych dostępnych źródłach. Naszym celem jest przygotowanie możliwie pełnej listy pochowanych tu żołnierzy i opracowanie dziejów tego cmentarza zgodnie ze standardami wypracowanymi w monografii Nekropolie Wielkiej Wojny nad Wisłą i Sanem wydanej w 2019 r. czy publikowanego jesienią 2022 r. opracowania o cmentarzu wojennym w Marysinie, gm. Jastków. To ostatnie możecie zobaczyć tu: Ulotka cmentarz OK.indd (jastkow.pl)

Liczymy, że do pozyskiwania informacji i ikonografii dotyczących zwłaszcza najnowszych dziejów obiektu (tj. po 1945 r.) włączą się ludzie dobrej woli i lokalne instytucje. Zachęcamy do tego Was wszystkich, rozległość zagadnienia wymaga bowiem zbiorowego wysiłku.

Tyle wstępu, a teraz parę ustalonych faktów: cmentarz wojenny powstał wysiłkiem Kriegsgraberabteilung, którą to komórkę organizacyjną ulokowano w strukturze kuk Militär Kreiskommando Janów tj. Wojskowego Zarządu Okręgu Janów, podległego c. i k. Wojskowemu Gubernatorowi w Lublinie. Janowski Wydział Grobownictwa w odróżnieniu od np. Inspekcji działających na terenie np. Galicji był wyjątkowo nieliczny – etatowy personel składał się zaledwie z 1 oficera i 2 podoficerów, jednakże w różnych okresach przydzielano tu kolejnych oficerów/urzędników Landsturmu, jak również niewielkie pododdziały (zwykle w sile Schwarm) z baonów zapasowych jednostek walczących tu w latach 1914-15. Szeroko wykorzystywano do prac ludność miejscową, stosując przymus wsparty zachętami w postaci niewielkiej odpłatności czy przydziałów tytoniu/innych atrakcyjnych towarów. To zresztą będzie przedstawione w kolejnych materiałach i ostatecznym opracowaniu. Właściwe prace nad utworzeniem cmentarza położonego na gruntach znajdujących się na terenach należących do Białej Poduchownej rozpoczęły się zimą 1916/17 r. choć ich większość faktycznie wykonano jesienią 1917 r. i wiosną 1918 r. Ostatecznie do początku 1918 r. przeniesiono tu 1185 poległych i zmarłych w najbliższej okolicy żołnierzy obu walczących stron. W trakcie prac przeniesiono tu również wielką kwaterę wojenną pierwotnie ulokowaną na janowskim cmentarzu parafialnym i z innych miejsca pochówków jak np. cmentarza prawosławnego. Pozostawiono jedynie pochówki żołnierzy wyznania mojżeszowego, znajdujące się na miejscowym kirkucie, tym ostatnim zagadnieniem zajmiemy się w osobnym materiale.

Nieco o samej lokalizacji i obiekcie: pierwotne wymiary obiektu wynosiły 70x55 m, znajduje się on na działce współcześnie oznaczonej nr 261. W 1992 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków pod nr 465/92. Niestety, ponad 1/3 powierzchni cmentarza od strony jego południowo-zachodniego narożnika zostało zdewastowane na wskutek wieloletniej eksploatacji żwiru na dużą skalę, największe szkody na terenie cmentarza miały miejsce w latach 70/80-tych XX wieku. Warto jednak zwrócić uwagę, że w tej okolicy już wcześniej istniały niewielkie kopalnie żwiru, wykorzystywanego głównie do napraw okolicznych dróg. Cmentarz powstał na planie prostokąta jako całkowicie nowe założenie. Ogrodzono go ziemnym wałem, centralną część stanowił wysoki kopiec o podstawie prostokątnej, ulokowany od strony południowej. Dodatkowo od okolicznych pól cmentarz odgradzał rów, powstały w wyniku wybierania materiału potrzebnego do usypania wałów i kopca. Teren cmentarza otrzymał planowe nasadzenia w końcowej fazie jego urządzania, ta pierwotna roślinność nie zachowała się. Przed 80-tą rocznicą wybuchu Wielkiej Wojny(tj. w 1993 r.) janowscy społecznicy ufundowali monumentalny krzyż, przed którym na głazie narzutowym umieszczono okolicznościową tablicę. Z umieszczonej na niej inskrypcji wynika, że spoczywają tu „żołnierze austriaccy".

Tylko częściowo odpowiada to rzeczywistości – chowano tu poległych obu stron konfliktu i jak niemal na każdym obiekcie z okresu Wielkiej Wojny (szczególnie takich rozmiarów) ostatnie miejsce spoczynku znalazło wielu żołnierzy narodowości polskiej. Po obu stronach frontu znalazły się bowiem liczne osoby z terenu ziem polskich, wcielone w szeregi armii rosyjskiej, austro-węgierskiej i niemieckiej. Dziś chciałbym pokazać Wam niewielką część moich i Krzyśka ustaleń dotyczących pochowanych tu żołnierzy narodowości polskiej. Całość będzie prezentowana w zbiorczym opracowaniu listy pochowanych w Janowie, na dziś informuję, że udało się nam już ustalić dane kilkuset osób wielu narodowości.

Żołnierze narodowości polskiej służący w armii rosyjskiej, polegli w rej. Andrzejów – Godziszów w dniu 23/4.08.1914. (jeśli inaczej, podano obok danych) pochowani w Janowie Lub.

Gibek Jan, st.szer., 164 pp, Wieluń, gub. kaliska,
Kaczmarczyk Adam, szer. 161 pp,
Karyczew Andrzej, szer. 163 pp, pow. Miechów, gub. kielecka
Krochmal Franciszek, szer. 163 pp, pow. Miechów, gub. kielecka
Nagi Stanisław, s. Jana, szer. 162 pp, Niewachlów/Miedziana (Kielce), gub. kielecka, +12.09.1914 Pikule
Osuch Józef, szer., 164 pp, Łobzów, pow. Olkusz, gub. kielecka,
Rosuła Józef, s. Józefa, szer. 164 pp, pow. Miechów, gub. kielecka,
Ryl Gustaw, szer. 163 pp, pow. Miechów, gub. kielecka,
Staś Jan, szer. 161 pp, gub. warszawska,
Trzakowski Jan, s. Jana, szer. 164 pp, pow. Miechów, gub. kielecka,
Uchto Józef, szer. 164 pp Pietroszyce, pow. Miechów, gub. kielecka,
Zelent Gustaw, szer. 161 pp pow. Brześć n/Bugiem, gub. grodzieńska (odnotowano, że katolik, co pozwala twierdzić, że był Polakiem).

Żołnierze narodowości polskiej służący w armii austro-węgierskiej pochowani w Janowie Lub.

Baran Józef Inft. kuk IR 40, *1891 Lutoryż, +24.08.1914
Czaja Stefan, Inft., kuk IR 40, *1891 Siewodna, Strzyżów, +24.08.1914
Dąbrowski Jan, Korp., kk LIR 30, *1887 Lwów, +13.07.1915
Jarzembak Antoni, Inft., kk LIR 32, *1891 Wierchomla Mł. +20.07.1915
Karaś Paweł, LstInft., kk LstB 300, +10.07.1915
Kramarzewski Stanisław, Kdt.idR., kuk FJB 4,*1893 Lwów, +24.08.1914
Paczka Wojciech, LstInft., kk LstB 213, +28.05.1916
Piątek Jan, Kan., kuk FHR 10, *1889 Jawornik, +5.07.1915
Stopal Józef, woźnica cywilny, *1898 Wadowice, +7.07.1915
Wdowiak Jan, Res.Inft., kuk IR 40, *1886, Krzątka, Kolbuszowa, +24.08.1914
Wiktor Wojciech, Inft, kuk IR 40, 11 Kp.,*1890 Niedźwiada, Ropczyce, +10.07.1915

A skoro już o wątkach polskich, to przy okazji naszych badań cmentarza w Janowie natrafiliśmy na materiały dotyczące kwatery wojennej w Urzędowie. W latach 1914-16 r. pochowano na niej 277 żołnierzy austro-węgierskich (w tym kilkunastu legionistów I Bryg. LP), 14 żołnierzy niemieckich z 217 i 218 rezerwowych pułków piechoty z 47 DP Rez. oraz 17 żołnierzy rosyjskich (11 pp gren., 182 pp, różne formacje kawaleryjskie). Z tego 124 osoby pochowano w grobach masowych, 48 osób w grobach podwójnych, a pozostałe w grobach pojedynczych. Polegli należeli do następujących jednostek austro-węgierskich: kuk IR 10, 45, 77 (w tych służył spory odsetek Polaków) oraz ku LIR 14, 15 i 32 (Słowacy i Węgrzy). Kwatera z biegiem czasu „samoistnie" zanikła zajmowana przez pochówki cywilne, choć np. już w 1917 r. ekshumowano i przeniesiono na zbiorczy cmentarz do Bobów Starych poległych z armii niemieckiej. W pierwszym spisie katastralnym znalazło się też co najmniej 10 poległych legionistów z I Brygady Legionów Polskich, choć ich dane zapisano z błędami.

By to przybliżyć, należy się Wam krótkie wyjaśnienie, co robili tutaj legioniści. Otóż do końca czerwca 1915 r. I Brygada LP była podporządkowana 4 ITD i razem z nią walczyła na lewym brzegu Wisły, uczestnicząc w działaniach pościgowych za cofającymi się wojskami rosyjskimi. Jednak na początku lipca Rosjanie próbowali powstrzymać napór wojsk państw centralnych na północ od Kraśnika, rozpoczynając działania zaczepne, w wyniku których doszło do tzw II Bitwy Kraśnickiej. Wtedy też zdecydowano o przerzuceniu polskiej formacji, cieszącej się już wtedy opinią „frontowej straży pożarnej" w podporządkowanie VIII Korpusowi, a w jego ramach 37 ITD, która najpierw utknęła w rejonie Urzędowa, a potem wręcz pod naciskiem Rosjan zaczęła się cofać. Po pokonaniu 4 lipca 1915 r. Wisły mostem pontonowym w Łęgu I Brygada LP spiesznymi marszami dotarła do Dzierzkowic i została wprowadzona na linię frontu w rejonie Wyżnicy, najpierw powstrzymując posuwanie się Rosjan, a następnie biorąc udział w natarciu, w wyniku którego c. i k. armia odzyskała przejściowo utracony Urzędów i okolice.

Dane legionistów, które znaleźliśmy niejako przy okazji badań nad cmentarzem janowskim znalazły się również na oficjalnej Verlustliste z 31 maja 1916 r., a wcześniej również na wydawanej nakładem Centralnego Biura Ewidencyjnego NKN w Piotrkowie „Listy Strat Legionu Polskiego od maja do lipca 1915" oraz „Listy Strat Legionu Polskiego od lipca do października". Oczywiście analiza porównawcza ww źródeł i znalezionych przez nas dokumentów pokazuje jak dalece przekręcono dane osobowe poległych zapisane w pierwszym spisie katastralnym z 1915 r.

A oto sporządzona na podstawie spisu katastralnego z 1916 lista legionistów I Brygady LP pochowanych w Urzędowie:

Górski Jan Antoni, ps Łuba, sierż. Leg., +16/17.07.1915 (potem ekshumowany przez rodzinę w nieznanych okolicznościach – tak w ogóle pochodził z rodzimy ziemiańskiej z rejonu Łomży, zginął podczas nocnego patrolu między Wyżnicą a Urzędowem w wyniku postrzału w głowę. Znalezienie informacji o ekshumacji jest istotnym ustaleniem, bo legionista ten figuruje na tablicy pamiątkowej, to coś tak jak sprawa mjr Geyera w Rozwadowie-Stalowej Woli)

Grochowski Jan Franciszek, Leg., +18.07.1915
Gruszczyński Antoni, Leg. +16.7.1915 (był pochowany w grobie podwójnym z drugim NN legionistą)
Karcz Andrzej, Leg., Leg. +16.07.1915
Kasprzyk Józef Jan, Leg., *1897, +16.07.1915
Łuszcz Stanisław, Leg., +16.07.1915
Mioduszewski Edward, Leg., +17.7.1915 r
Nawrocki Mieczysław, Leg., +18.7.1915 r.
Ryż Bronisław, Leg., *1896, +16.07.1915.,
Szczęch Jan ps. Sokół, Leg., +16.7.1915 r.

Faktycznie w walkach pod Urzędowem poległo znacznie więcej legionistów, w okresie II RP w 1920 r. pochowano ich we wspólnej mogile, umieszczonej naprzeciw cmentarza parafialnego. Oprócz wymienionych w dokumentacji austro-węgierskiej z lat 1915/16 r. byli to jeszcze: Jawornik Aleksander, +17.7.1915 r., Gałkowski Walery, +16.7. 1915 r., Świątek Jan, +16.7.1915 r., Rybarski Leon, por., +16.7. 1915 r., Jakubowicz Dawid, + 16.7.1915 r.

W 1925 na mogile legionistów pojawiła się pamiątkowa tablica ufundowana przez miejscowych nauczycieli. Od 1990 r. znajduje się tam monumentalny krzyż, a na głazie posadowionym obok umieszczono tablicę z imienną listą pochowanych tu żołnierzy, oprócz imion i nazwisk podając również wiek poległych.

Tomasz Nowakowski płk SG w rez.

Zdjęcia

Zamiast planu cmentarza zamieszczamy zdjęcie rejonu cmentarza w Janowie wykonane w technice lidarowej. Pozwala ona na zobrazowanie powierzchni terenu bez szaty roślinnej, co uwidocznia wszelkie nierówności, w tym przypadku wyraźnie widać rowu i wał okalający pierwotne założenie cmentarza. Widoczna przerwa w wale stanowiła wejście na cmentarz, czytelne są narysy mogił ziemnych. Zdjęcie to pokazuje do jakich szkód doprowadziła eksploatacja żwiru/piasku, najpierw w sąsiedztwie cmentarza a potem w jego południowo-zachodnim narożniku.

Krzyż i tablica pamiątkowa z 1990 r. poświęcona pochowanym tu żołnierzom. Jak widać w inskrypcji mowa jest tylko o „żołnierzach austriackich" Tymczasem spoczęli tu żołnierze kilkunastu narodowości walczący w szeregach obu wrogich armii.

Parę zdjęć pokazujących zachowany kawałek cmentarza wojennego. Na jednym z nich wyraźnie widać krawędź zarośniętego wyrobiska, inne pokazuje zachowany fragment podstawy wielkiego kopca ziemnego z kolei jeszcze jedno zachowany fragment rowu okalającego wał-ogrodzenie.