Baligród cz. III

Konferencja w Baligrodzie poświęcona walkom zimowym w 1915 r. na terenie Gminy Baligród – zamiast sprawozdania. (Cz. III i ostatnia)

Przedstawiam trzeci, ostatni już skrót z wystąpień wygłoszonych przez członków naszego zespołu – teraz mojego autorstwa. W tym wystąpieniu chciałem pokazać Wam materiały źródłowe, na których pracujemy, pozwalające na opracowywanie materiałów, jakie czytacie w postach publikowanych na naszym FB. Co do pytania (stwierdzenia?) zadanego w komentarzu do ostatniego postu, muszę stwierdzić, że też nie posiadam informacji dotyczących jakiegokolwiek wydawnictwa pokonferencyjnego. Jednak dla odwiedzających nasz FB dostępne są skróty wystąpień jednego z paneli konferencyjnych.

Tomasz Nowakowski, płk SG w rez.

Straty w walkach w rejonie Maniłowej – stan i perspektywa badań (z pokazem zdjęć i skanów dokumentów z epoki)

Ramy w których działam: to Fundacja Przywróćmy Pamięć. To powoduje, że pokazuję straty przez pryzmat poległych osób - bo polegli nie byli amorficzną masą czy liczbami, ale konkretnymi osobami zakorzenionymi w lokalnych społecznościach!

Teoria: Straty w sztuce wojennej odgrywają istotną rolę podczas działań wojennych. Rodzaj i wysokość ponoszonych strat jest jednym z istotnych czynników decydujących o dalszej zdolności do prowadzenia działań bojowych. Straty (zarówno w sile żywej jak sprzęcie i zasobach logistycznych) w dużej mierze decydują zwycięstwie lub przegranej. W obecnej terminologii podstawowe straty w sile żywej to: KIA, WIA, POW, do tego dochodzą straty wynikłe z innych przyczyn (choroby, wypadki w tym komunikacyjne, bliżej nie określone). Istotne jest, że część ponoszonych strat ma charakter bezpowrotny.

Klasyfikacja strat w epoce

Austro-Węgry: tot, vermisst, kriegsgefangene (-straty bezpowrotne), verwundet, krank.

Rosja: ubit, propał bez wiesti, popał w plen (-straty bezpowrotne), ranien, kontużien, bolen.

Statystyki z epoki, uwagi ogólne

Na 15.01.1915 r. na froncie karpackim znajdowało się 287 660 żonierzy (kombatantów) austro-węgierskich. Na 30.04.1915 r. na froncie karpackim znajdowało się 535000 żołnierzy (kombatantów) austro-węgierskich. Pomiędzy ww datami z szeregów austro-węgierskich na froncie karpackim ubyło 560 000 ludzi. Z tego 358 000 wyniosły straty bezpowrotne: zabici, zmarli z ran i chorób i jeńcy wojenni. Z tej ostatniej liczby około 113 000 stanowiła wzięta do niewoli załoga Twierdzy Przemyśl, zatem bezpośrednio na odcinku karpackim faktycznie stracono 248 000 zabitych, zaginionych, zmarłych z ran i wziętych do niewoli.

W zależności jak przyjmować początek i koniec frontu karpackiego, jego długość wynosiła od 450 do 600 km w linii prostej. Faktycznie ze względu na przebieg linii frontu zależny od ukształtowania terenu, front był znacznie dłuższy i mógł osiągać do 800 i więcej km. Do dalszych rozważań przyjmę jednak 525 km.

W przeliczeniu na każde 100 km linii frontu daje to straty bezpowrotne rzędu ok. 50 000 ludzi albo rzędu 472 ludzi na każdy 1 km frontu. Ta statystyka jest jednak złudna, bo działania wojenne koncentrowały na głównych kierunkach, od 21 stycznia do 23 marca 1915 r. na najkrótszych możliwych drogach wiodących do Przemyśla, zatem ponoszone na tych kierunkach straty wielokrotnie przewyższały przedstawioną tu statystykę. Potwierdzają to też obiekty cmentarzy wojennych – np. w rej. Gorlice -Sękowa, gdzie w marcu 1915 r. również usiłowano dokonać przełamania frontu, jest ponad statystyczna ilość pochówków. W rejonie Maniłowej, trudno wprost dopatrzyć się tej zależności ponieważ cmentarzy na dobrą sprawę prawie nie urządzono (choć niektóre obiekty bliżej linii kolejowej Zagórz-Medzilaborce zdołano uporządkować). C. i k. Inspekcja Grobów Wojennych w Przemyślu, działająca na obszarze ok. 32 000 km2, zaewidencjonowała 621 cmentarzy, ale z tego ukończono zaledwie 61 obiektów, a niektórych z nich nawet nie zaczęto porządkować (to dotyczy zwłaszcza powiatu leskiego!). Wg zbiorczych danych Inspekcji Przemyskiej na terenie jej właściwości terytorialnej miały się znajdować 259 703 groby poległych żołnierzy obu stron (dla porównania: we właściwości terytorialnej Oddziału Grobów Wojennych Kraków zaewidencjonowano 22 590 grobów wojennych!)

Dla całości obrazu za okres wojny: wg danych do końca września 1918 r. armia austro-węgierska straciła: 687 534 poległych i zmarłych, 855 283 rannych, a do niewoli trafiło 1 229 289 żołnierzy. Dane te nie uwzględniają zaginionych.

Co do Rosji, tak dokładnych danych nadal brak ze względu na późniejszy wybuch rewolucji bolszewickiej. Żeby mieć jakiś punkt odniesienia: od sierpnia 1914 do września 1915 r. armia rosyjska straciła bezpowrotnie nieco ponad 1 200 000 ludzi. Możliwe jest jednak badanie tych strat cząstkowo w oparciu o źródła archiwalne w odniesieniu do konkretnych jednostek, przedziałów czasowych i rejonów odpowiadających obszarom gmin.

Czynniki wpływające na wysokość strat na froncie karpackim

Ukształtowanie terenu i warunki pogodowe były głównym czynnikiem wpływającym na wielkość i charakter strat. Duża ilość martwych pól i trudność rażenia siły żywej bronią o płaskim torze lotu pocisku, wpływała na relatywnie niewielki odsetek strat wywoływanych działaniem broni strzeleckiej. Stan ten zmieniał się dopiero po osiągnięciu bliskiej styczności z nieprzyjacielem (tak jak podczas walk o Maniłową, Piaski, Berdo). Podobnie było ze stratami od ognia artyleryjskiego. Wynikało to ze słabego nasycenia walczących jednostek artylerią (zwłaszcza brakowało dział stromotorowych i górskich), trudności z jej przemieszczaniem na dogodne stanowiska ogniowe, brakami amunicji oraz z faktem, że w tym okresie wojny znaczną część jednostki ognia stanowiły jeszcze pociski typu szrapnelowego, a nie pociski odłamkowo-burzące (granaty). Ponadto głęboka pokrywa śnieżna tłumiła czynniki rażenia wybuchających pocisków artyleryjskich. W tym okresie dopiero rozpoczęło się wprowadzanie moździerzy piechoty (austro-węgierski Minenwerfer M15), krótko przedtem pojawiły się też granaty ręczne.

Ze względu na warunki atmosferyczne wyjątkowo groźne były odnoszone rany postrzałowe i inne – niemożność ewakuacji przy dużym upływie krwi skazywała na śmierć z wychłodzenia. Dlatego charakter ponoszonych strat był odmienny niż na nizinnych odcinkach frontu północnego – cechowały się one dużym odsetkiem jeńców i zaginionych, zaś oprócz rannych spory odsetek strat stanowili chorzy i odmrożeńcy. Do chętnego oddawania się w niewolę przez żołnierzy obu stron przyczyniały się fatalne warunki bytowe panujące na karpackim polu walki, często po kilka dni żołnierze nie otrzymywali nawet zimnego wyżywienia, którego dostarczenie na pierwszą linię urastało do nierozwiązywalnego problemu. W pierwszych dniach po rozpoczęciu natarcia powszechne było oczekiwanie w bezruchu w dziurach wygrzebanych w śniegu, co z kolei prowadziło do odmrożeń, przede wszystkim kończyn lub chorób wynikłych z przeziębień.

Stan badań.

Badania strat rozpocząłem wiosną 2019 r. Na jesieni tr. „ukonstytuował" się nieformalny zespół międzynarodowy, prowadzący współpracę w zakresie pozyskiwania źródeł(kwerend archiwalnych), wymiany pozyskiwanych danych i ich opracowania. Stałych członków zespół liczy 4 osoby, do tego dochodzi zmienna liczba członków wspierających.

Pierwsze opracowania tematu zacząłem publikować od 10 listopada 2021 r. od tekstu „Żołnierze Wielkiej Wojny pochowani w Jabłonkach, gm. Baligród." Następnym był tekst „Miejsca pochówku i cmentarz z Wielkiej Wojny w Kołonicach, gm. Baligród" Na tym etapie prac okazało się, że nie jest możliwe opracowywanie zagadnienia poprzez perspektywę cmentarzy i trzeba było zacząć opracowywanie strat jednostkami bądź rejonami (Łubne, Piaski, Bystre). Do dziś opublikowałem na ten temat 18 obszernych postów, które znajdziecie na FB Przywróćmy Pamięć.

Z jednostek rosyjskich przedstawialiśmy straty 49, 52, 137 pp, inne oczekują ostateczne opracowanie. Z jednostek A-W przedstawialiśmy straty kuk IR 25, IR 32, IR 34, IR 41, IR 44, IR 69, IR 85, IR 86, IR 91, IR 94, kk LIR 1, LIR 25, LIR 36 – te dane w ujęciu monograficznym lub też przy okazji opracowywania danego rejonu lub miejscowości. Wstępnie opracowane są LIR 14 i LIR 24, istnieje również lista strat LIR 25 – to zawdzięczamy kolegom z Czech i niestrudzonej działalności Radima Kapavika.

Źródła do badania zagadnienia

Wytyczne odnośnie dokumentowania pochówków i cmentarzy wojennych w Austro-Węgrzech wydano już w 18.03.1915 r. w rozkazie nr 31361 gen. Franza Kanika, d-cy tyłów kuk Armeetappenoberkommando. Następną taką regulację zawierał jego rozkaz z 26 sierpnia 1915 r. Oba te dokumenty znormalizowały dokumentację związaną z porządkowaniem pobojowisk i urządzeniem cmentarzy. Wprowadziły wzory spisu obiektów, tzw. karty katastralnej oraz karty ewidencyjnej grobu. Całość spraw z tym związanych prowadził następnie IX Abteilung Kriegsministerium w Wiedniu, jego organami wykonawczymi stały się Inspekcje Grobów Wojennych, lokowane przy dowództwach okręgów korpuśnych. Bieżącą ewidencję strat prowadziła każda jednostka wojskowa w dwojakiej formie: miesięcznych meldunków oraz wpisów do pułkowych ksiąg zmarłych.

Zasoby dokumentacji związane tematyką

Największy zespół dokumentów do tego tematu znajduje się w OeStA KA (Archiwum Wojenne Austriackiego Archiwum Narodowego) i jest wynikiem wysyłania korespondencji, sprawozdań z postępu prac oraz przekazywania wtórników dokumentacji przez inspekcje grobów wojennych. Niestety, w przypadku c. i k. IGW Przemyśl w odniesieniu do powiatu Lesko jest on mocno niekompletny. Jest tu nieco luźnych kart ewidencyjnych grobów oraz spis wstępnie urządzonych obiektów na terenie – brak jest jednak spisu obejmującego teren gminy Baligród. Najpełniejszy zbiór oryginalnej dokumentacji po c. i k. IGW Przemyśl znajduje się w archiwum państwowym okręgu (województwa) lwowskiego w Ukrainie, niestety wymaga on szczegółowego przejrzenia – interesujące nas dokumenty często znajdowaliśmy w zupełnie innych teczkach, niż wynikałoby to z ich opisu. Na dobrą sprawę powiatu leskiego dotyczy zawartość dwu teczek, jedna z nich zawiera oryginalne materiały po IGW Przemyśl, druga zaś głównie tzw. spisy pokomasacyjne. Są to materiały tworzone podczas tzw. akcji komasacyjnej prowadzonej przez Wydział Robót Publicznych na zlecenie wojewody lwowskiego na początku lat trzydziestych ub. stulecia, powstałe z wykorzystaniem fragmentów pierwotnej dokumentacji IGW Przemyśl.

Rozproszone pojedyncze dokumenty do tematyki znajdują się też w Archiwum Narodowym w Krakowie.

Zwraca uwagę, że żaden z obiektów powiatu leskiego nie otrzymał pełnej dokumentacji wymaganej przepisami. Jakkolwiek stosowano obowiązujące formularze katasterblatów, to faktycznie wykorzystywano je do inwentaryzowania pochówków. Wszystkie inwentaryzacje wykonali żandarmi krajowi z posterunków podległych komendzie kk LGK Lisko – w naszym rejonie z kk Landesgendarmerieposten Baligród. Na dokumentach tych następnie pracowali żołnierze IGW Przemyśl – są ich adnotacje np. o ekshumacji, w oparciu o nie wymieniano korespondencję z IX i X Abt Kriegsministerium w celu identyfikacji poszczególnych poległych. Wszystko to pokazuje, że prace w powiecie Lisko owszem toczyły się, ale nawet na poziomie dokumentacji nie zostały zakończone.

Informacja o źródłach rosyjskich i ich ocena

„Spiski potieri" jako podstawowe źródło, ich słabe strony: nierówność w poszczególnych jednostkach, dublowanie zapisów, niska jakość zapisów, odmienna logika i rodzaj zbieranych danych: np. ustalano stan cywilny żołnierza, a nie podawano daty urodzenia. Ogólnie obserwujemy, że w pułkach „starych", tj. o nr dwucyfrowych, dokumentację prowadzono znacznie lepiej. W odniesieniu do żołnierzy z uzupełnień zwykle brak danych poza imieniem, nazwiskiem, stopniem, datą i przybliżonym miejscem śmierci. Tzw. Gubernialne listy strat są całkowicie nieprzydatne do badania tematu. „Dniewniki bojewych dziejstwij" poszczególnych jednostek, o ile są dostępne z jednostek walczących w rejonie Maniłowej, dla badania strat stanowią źródło drugorzędne, ponieważ dokumenty te sporządzano post factum, często zamiast konkretnych zapisów o przebiegu zdarzeń zawierając w nich oceny itp. - pojawia się w nich wiele nieścisłości jak chodzi o straty. Są jednak cennym uzupełnieniem pułkowych list poległych.

Inne źródła do badania strat austro-węgierskich

Są nimi składane do Ministerstwa Wojny w odstępach miesięcznych meldunki o stratach ponoszonych przez pułki armii wspólnej i obu Obron Krajowych. Sporządzano je wg określonego wzoru, przede wszystkim na podstawie bieżącej ewidencji stanu prowadzonej przez kompanijnych podoficerów rachunkowych, zobowiązanych do stałego meldowania o faktycznych stanach pododdziałów. Wartość tych dokumentów jest różna, zależy statystycznie od pułku. Te tzw. „najlepsze" regimenty zwykle miały nienagannie prowadzoną ewidencję, zawierała ona nie tylko dane poległego ale i dokładną datę i miejsce śmierci. Na podstawie tych meldunków były sporządzane i drukowane Listy Strat /VL -Verlustliste/, (opracowywane i publikowane przez X Abteilung Kriegsministerium z siedzibą przy Mariahilfestr w Dzielnicy VII Wiednia). Przeciętnie opóźnienie między datą śmierci, a publikacją wahało się od 2 do 3 m-cy. Obecnie jest co najmniej kilka źródeł dostępu on-line do VL. Oba te rodzaje źródeł tj. meldunki o stratach i publikacje VL należy zawsze badać paralelnie.

Pułkowe księgi zamarłych

Na wzór parafialnych Liber mortorum, kapelani wojskowi prowadzili tzw Regimentssterberegister – często wpisy pojawiały się w nich z kilkumiesięcznym (nawet dłuższym) opóźnieniem. Jest to źródło trudne w korzystaniu ze względu na brak jakiegokolwiek uporządkowania wpisów (zaburzona chronologia, brak porządku alfabetycznego), ale zwykle podające dokładne okoliczności i przyczynę śmierci żołnierza. Wpis do Stregregister był podstawą do wydania aktu zgonu rodzinie poległego.

Zmarli z ran i chorób w szpitalach - Nachrichten ueber Verwundete und Verletzte (wcześniej: Kranken) – znakomite źródło, ale ograniczone do tych, którzy zmarli w szpitalach polowych i innych – w naszym przypadku jego stosowanie ogranicza się właściwie tylko do Jabłonek (w Kołonicach szpital 27 DP stał zbyt krótko). Obecnie dostęp możliwy jest również on-line.

Druki ulotne (Sterbebild), informacje prasowe z prasy lokalnej, nekrologi – znakomite źródło, wymagające jednak intensywnych kwerend .

Opracowania: monografie pułkowe - najczęściej zawierają tylko dane poległych oficerów, zdarza się jednak i Mannschaft jest wymieniony /np. pochodząca z 1916 r. monografia kuk IR 23 walczącego w interesującym nas rejonie/. Literatura pamiętnikarska dla badania tematu ma znaczenie wyłącznie marginalne – dotychczas poza ogólnymi informacjami nie znalazłem w niej konkretnych danych o poległych.

Karty Kartoteki Padlych z VUA Praga – znakomite źródło wtórne, opracowane w okresie międzywojennym w postaci kartkowego katalogu ułożonego alfabetycznie, niestety dotyczy głównie strat pułków czeskich, inne występują tylko sporadycznie.

Baza danych zmarłych osób wyznania ewangelickiego na Węgrzech - ograniczona niestety od osób tego wyznania, głównie z pułków tzw. węgierskich.

Napisy epitafijne na pomnikach i tablicach poświęconych poległym w I W Św.

Podsumowanie:

Istniejący i zebrany zasób dokumentów pozwala na dokończenie prac badawczych, niemniej w zakresie poszukiwania źródeł niezbędne będzie jeszcze:

- dalsze przejrzenie zasobów archiwum lwowskiego – daje to pewne szanse na odszukanie dodatkowych materiałów po c. i k. IGW Przemyśl i Wydziale Robót Publicznych UW Lwów – dziś już wiadomo, że zbiór ten nie został właściwie nigdy uporządkowany, zatem nadal są szanse na znalezienie w nim dodatkowych dokumentów.

Dalsze poszukiwanie źródeł w rodzaju Sterbebildów, nekrologów, informacji prasowych – innych dokumentów w archiwaliach krajowych (państwowe archiwa regionalne).

Gromadzenie zasobów wizerunków poległych, w celu dalszego wykorzystania.

Finalne opracowanie wyników możliwe będzie dopiero po zamknięciu obecnego etapu opracowania. Wtedy też możliwe będzie dalsze przetworzenie danych i dokonanie niezbędnych uogólnień.

Zdjęcia

Problematykę pochówków i urządzania cmentarzy wojennych w Austro-Węgrzech szczegółowo uregulowano, nakładając jednocześnie obowiązek prowadzenia odpowiedniej dokumentacji. Na zdjęciu widoczny cmentarz wojenny w Galicji Wschodniej, urządzony przez służby tyłowe 4 Armii zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami. Widać tzw. kwaterę centralną, zorganizowaną wokół pomnika – tu znajdowały się pochówki oficerskie. Widoczne przepisowe oznakowania grobów – zinwentaryzowana mogiła otrzymywała tabliczkę z nr pod którym wciągano ją do Katasterblatt.

Haubica górska 10 cm M.10 prowadzi ogień z przełęczy 872 m w górnej części nieistniejących dziś Berehów Grn. Mogła wystrzeliwać szrapnele lub granaty kal. 104 mm na odległość do 6000 m, w tym przypadku w okolice Dwernika i rzeki San. Tego rodzaju dział obie strony walczące w Karpatach miały zbyt mało, nie wspominając o brakach w amunicji. W tle zabudowania wsi i przemieszczające się kolumny transportowe. Zdjęcie wykonano 2.04.1915 r. kiedy c. i k. 31 DP cofnęła się znad Sanu na Połoninę Wetlińską i Caryńską.

Ewakuacja rannego żołnierza kuk IR 79 z Kiczery Sokolickiej, tym razem warunki pogodowe panujące 20 marca 1915 r dawały rannemu gwarancję na bezpieczne dotarcie do szpitala polowego.

Przykład modelowo opracowanego Katasterblatt - cztery strony z obszernego dokumentu opisującego cmentarz wojenny w Rozwadowie. Wszystkie wymagane przepisem informacje zostały w nim zawarte. Co ciekawe, jest to dzieło tej samej Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu, która działała również na terenie ówczesnego powiatu leskiego.

Dwie strony „Katasterblatt" odnoszącego się do Maniłowej i poległych z IR 34 – jak widać obowiązujący formularz posłużył jedynie do zinwentaryzowania danych. Ciekawa jest adnotacja czerwonym atramentem, mówiąca że zgodnie z informacją kapelana - dziekana 27 ITD wymieniony tam Gottfried József, KdtidR/Fähr został pochowany na cmentarzu w Jabłonkach.

Pogrzeb poległego oficera koło karpackiej cerkwi, podobnie musiały wyglądać okoliczności pochówku Fahrn Gottfrieda z kuk IR 34.

Jedyny znany wykaz cmentarzy wojennych w okolicach najbliższych Baligrodowi, sporządzony przez IGW Przemyśl. Choć dokument ma cechy brudnopisu, zwiera wszystkie wymagane przepisem dane. Niestety do innych obiektów z powiatu leskiego nawet takiej jakości dokumentu brak.

Fragment monografii IR 23 z danymi poległych żołnierzy – tego rodzaju opracowania pozwalają pozyskiwać również wizerunki poległych.

Fragment meldunku o stratach kompanii sztabowej kuk IR 85 za okres walk o Maniłową.

Karta poległego na płn od wsi Łubne żołnierza z kk LIR 14 pochodząca z VUA Praga.

Nekrolog oficera kuk IR 86 poległego w rejonie Berda.

Przykład źródła rosyjskiego: fragment wykazu strat oficerów 52 Wileńskiego pp – w tym zmarłego z ran odniesionych 7.03.1915 na Piaskach.