Maximilian Fried: Twórca rozwadowskiego cmentarza wojennego

Twórca projektu założenia przetrzennego rozwadowskiego cmentarza wojennego w Stalowej Woli

To że twórcą ostatecznego rozplanowania rozwadowskiego cmentarza wojennego był inż. Maximilian Fried, powołany do służby w Pospolitym Ruszeniu i przydzielony do c. i k. Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu, ustaliłem jeszcze podczas prac nad monografią „Nekropolie Wielkiej Wojny ...".

Do ub. roku nie było jednak nic bliższego wiadomo na jego temat, sprawa ta została wyjaśniona dopiero dzięki pracom dr Agnieszki Partridge z Krakowa, kuratora nowo otwartej wystawy czasowej w Muzeum Regionalnym. M. Fried urodził się w Wiedniu dnia 12 października 1879 roku w rodzinie reformowanych Żydów. Około 1888 r. jego rodzice wyemigrowali do Monachium, gdzie Max ukończył tutejszy Uniwersytet Techniczny, uzyskując tytuł inżyniera budownictwa. Następnie w 1912 r. Max zawarł związek małżeński z Lili Schwarzschild i przeszedł na katolicyzm. Rok później urodził się jego jedyny syn, Walter Fried. Podczas I wojny światowej jako jednoroczny ochotnik (Einjaehrige Freiwillige Landsturminfanterist) trafił w szeregi grupy technicznej Inspekcji Grobów Wojennych Komendy Wojskowej Przemyśl (K.u.k. Kriegsgräberinspektion des Militärkommando Przemyśl), gdzie zasilił grono projektantów. Był autorem akwarel przedstawiających m.in. cmentarz leśny w Rozwadowie oraz groby oficerów izraelickich w Leżajsku, a jako architekt był twórcą kaplicy w Bąkowicach k/Chyrowa, nagrobka oficera sztabowego na cmentarzu w Tamanowicach (Okręg X Mościska), kwatery grobów żołnierskich w Sieniawie oraz kwatery wojennej przy cmentarzu parafialnym w Rozwadowie. Wspólnie z ppor. arch. Ledwiną zaprojektował kaplicę cmentarną w Wysocku Wyżnym (?Okręg II Turka). Prace malarskie Frieda eksponowano na Wystawie Wojennej w Wiedniu w 1916 r. (Kriegsausstellung Wien). Służbę zakończył w stopniu podporucznika Pospolitego Ruszenia. W latach międzywojennych pracował jako architekt w jednym z monachijskich biur projektowych. Ze względu na nasilający się antysemityzm i prześladowania Żydów w Niemczech zamierzał wyjechać do Boliwii, ale plan ten udało się zrealizować tylko jego synowi. Został osadzony w monachijskim gettcie, skąd 13 marca 1943 roku wywieziono go, przez obóz tranzytowy w Izbicy, do KZ Auschwitz. Trafił do podobozu Monowitz, gdzie rozstrzelano go 8 maja 1944 roku (prawdopodobnie za kradzież chleba).

Zachęcamy serdecznie wszystkich do odwiedzenia wystawy, gdzie można zobaczyć jak wyglądał Maximilian Fried. Swoją drogą obiecuję, że podejmiemy starania, by po zakończeniu wystawy odpowiednia plansza po dodatkowym zabezpieczeniu została wyeksponowana na cmentarzu wojennym.

Tomasz Nowakowski, płk SG w rez.