Konstytucja 3 maja: "W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego"

Treść

Sejm Czteroletni przypadał na lata 1788-1792. Pierwsze obrady Sejmu rozpoczęły się 6 października 1788 roku pod przewodnictwem marszałka koronnego Stanisława Małachowskiego oraz marszałka litewskiego Kazimierza Nestora Sapiehy. Już w początkowym okresie obrad wyróżniły się trzy ugrupowania:
1. Patriotyczne - na czele z Adamem Czartoryskim i Ignacym Potockim, którzy dążyli do reformy politycznej, mającej na celu przede wszystkim uniezależnienie Polski od Rosji, a także kładli nacisk na większą rolę współpracy z mieszczaństwem.
2. Królewskie – na czele którego stał król Stanisław August Poniatowski – jego celem było m.in. wzmocnienie władzy wykonawczej oraz przeprowadzeniem reform, ale w sojuszu z Rosją.
3. Hetmańskie – skupione wokół hetmanów Seweryna Rzewuskiego oraz Ksawerego Branickiego – korzystające z poparcia ambasadora rosyjskiego z programem zamienienia Rzeczypospolitej w samodzielne województwa na czele których stali by magnaci.
Należy również wspomnieć o grupie skupionej wokół księdza Hugona Kołłątaja (nie był posłem), działającej pomiędzy stronnictwem patriotycznym a królewskim. H. Kołłątaj stworzył ośrodek myśli reformatorskiej (tzw. Kuźnica Kołłątajowska), postulując zmiany oraz poprzez prasę wpływając na opinię publiczną.
W pierwszej dobie Sejmu Wielkiego (1788-1790) wystosowano żądanie wycofania garnizonów rosyjskich z Ukrainy oraz zlikwidowano Radę Nieustającą - której przewodniczył król - powstałą po pierwszym rozbiorze Polski (1772) na Sejmie rozbiorowym w 1775. Pomimo licznych osiągnięć była ona skorumpowana i przekupiona przez ambasadora rosyjskiego. Drugim ważnym posunięciem było przyjęcie uchwały zwiększenia liczby wojska poprzez stałe podatki na ten cel.
W listopadzie 1789 roku z inicjatywy H. Kołłątaja i ówczesnego prezydenta Starej Warszawy Jana Dekerta, odbyła się czarna procesja (od koloru strojów demonstrantów) mieszczan z królewskich miast domagających się większych praw politycznych w współdecydowaniu o losach kraju. Przedłożyli oni królowi jak i obradującym posłom memoriał w tej sprawie, wkrótce powstała komisja mająca na celu zajęcie się decyzjami w sprawach miejskich.
W drugiej kadencji Sejmu Wielkiego (1790-1792), pod koniec 1790 roku, przeprowadzono ponowne wybory do Sejmu wraz z przedłużeniem mandatów posłom z pierwszego składu - w takim to podwojonym składzie przystąpiono do kontynuowania obrad. Wiosną 1791 roku Sejmu uchwalił dwie ważne ustawy, tj. Prawo o sejmikach oraz Prawo o miastach (królewskich). W pierwszej z nich postanowiono ograniczyć rolę sejmików pozbawiając szlachtę nie posiadającej ziemi praw politycznych - ta ustawa miała być wykorzystywana przez ówczesną magnaterię dla własnej prywaty. W drugiej ustawie natomiast przyznano mieszczanom prawo nabywania dóbr jak i nobilitacji, czyli możliwość nadania osobie stanu szlacheckiego przez panującego, dostęp do wszelkich urzędów i godności oraz posiadanie swoich przedstawicieli w komisji skarbowej i policji oraz w sejmie (bez głosu decydującego). Ustawa ta dała również mieszczanom poczucie odpowiedzialności za losy kraju.
W międzyczasie, w tajemnicy przed obozem hetmańskim, Stanisław August Poniatowski i Ignacy Potocki przy pomocy H. Kołłątaja i S. Małachowskiego przygotowywali nową ustawę zasadniczą państwa. Gdy projekt ustawy był już gotowy, postanowiono ją ogłosić w drodze zamachu stanu korzystając z faktu, że wielu posłów stronnictwa hetmańskiego wyjechało na święta wielkanocne w maju 1791 r.
3 Maja 1791 roku na początku obrad poseł Ignacy Potocki zwrócił się z prośbą do króla, aby polecił odczytać projekt przygotowanej ustawy rządowej. Ustawa Rządowa – zwana Konstytucją 3 Maja – została uchwalona w sali zamkowej w obecności 182 posłów, w tym 110 zwolenników. W tym samym czasie wojska pod komendą bratanka króla Józefa Poniatowskiego otoczyły zamek królewski, a mieszczaństwo wyległo na ulice demonstrując w ten sposób poparcie dla nowej Konstytucji. Po uchwaleniu konstytucji większością głosów posłowie z królem na czele i marszałkiem sejmu S. Małachowskim udali się do katedry św. Jana dla złożenia przysięgi i odśpiewania uroczystego Te Deum. Papież Pius VI przesłał dla króla i twórców Konstytucji 3 maja błogosławieństwo i wyrazy głębokiego uznania.
“W taki sposób dali wyraz przeświadczeniu, że Konstytucja, czyli Ustawa zasadnicza (Ustawa rządowa) jako dzieło ludzkie winna być odniesiona do Boga. On jest najwyższą Prawdą i Sprawiedliwością. Trzeba, aby prawo ustanowione przez człowieka, przez ludzki autorytet ustawodawczy, odzwierciedlało w sobie odwieczną Prawdę i odwieczną Sprawiedliwość, którą jest On sam - Bóg nieskończonego majestatu: Ojciec, Syn i Duch Święty” - Jan Paweł II.
Konstytucja 3-go Maja zawierała 11 artykułów. Tekst rozpoczął się od słów: "W imię Boga, w Trójcy Jedynego, Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu król Polski...”
Dzieliła ona władzę na: władzę prawodawczą - zwierzchnictwo Narodu nad wszystkimi innymi organami władzy sprawował sejm, który był wybierany na okres dwuletniej kadencji. Dzielił się na dwie izby – senatu i poselską, przy czym senatowi odebrano inicjatywę ustawodawczą. Zniesiono również liberum veto, a uchwały poselskie miały zapadać większością głosów.Władza wykonawcza sprawowana była przez rząd (Straż Praw) na czele z królem, w skład wchodzili również prymas i ministrowie mianowani przez monarchę, a zatwierdzani przez sejm. Ponadto król nie mógł podejmować samodzielnie decyzji. Ministrowie ponosili odpowiedzialność za swe czynności przed sejmem. W razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.Władza sądownicza pozostawała stanowa z zastrzeżeniem, iż nie mogą jej pełnić organy wyżej wymienionych władz. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.Konstytucja poruszała również kwestię chłopską przyjmując chłopów "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę. Niestety po zakończeniu wojny z Turcją, caryca Katarzyna II postanowiła interweniować w celu przywrócenia dawnego porządku w Rzeczypospolitej. Na jej wsparcie czekali tylko przeciwnicy reform, przywódcy stronnictwa hetmańskiego: S. Rzewuski, K. Braniecki i Szczęsny Potocki, którzy spotkali się z carycą w celu porozumienia się co do przeciwdziałań. W związku z tym została zawiązana 27 kwietnia 1792 roku w Targowicy konfederacja (zw. Konfederacją Targowicką) przeciw Konstytucji. Wkrótce Rosja wkroczyła ze zbrojną interwencją jako sojusznik konfederatów. Tymczasem społeczeństwo nie było przygotowane do wojny. Sejm ogłosił prawo o gotowości do obrony podnosząc liczebność wojska do 60 tys., było to jednak za mało na 100 tys. armię carską, lepiej wyszkoloną i uzbrojoną.
O klęsce przesądziła również niewiara króla w możliwość obrony (przystąpił wraz z wojskiem do konfederacji targowickiej). Swój sprzeciw wobec tej decyzji wyrazili m.in. Ignacy Potocki, S. Małachowski oraz generałowie: Poniatowski i Kościuszko. Wkrótce Rzeczypospolita pogrążyła się w politycznym i gospodarczym chaosie, a twórcy reform, jak i dowódcy powstania, udali się na emigrację. Pomimo tego Konstytucja była wielkim zwycięstwem narodu nad swoimi słabościami, a równocześnie fundamentem budowy nowego, silnego państwa.

Witold Adamski