Uzupełnienia listy żołnierzy Wielkiej Wojny pochowanych w Kołonicach

Tomasz Nowakowski, płk SG w rez.

22 listopada 2021 r. publikowałem post dotyczący pochówków wojennych i cmentarza wojennego w Kołonicach w gminie Baligród. Po jego publikacji obiecałem wyjaśnienie kwestii związanych z pokazanym wówczas planem zbiorczego cmentarza, jaki miał tam powstać. Jednak jak mieliście okazję obserwować, od tego czasu moim priorytetem było przedstawienie strat w walkach o Manilową i szerzej o cały rejon masywu Łysego Wierchu. Ponieważ prace te zostały doprowadzone do bardzo zaawansowanego stanu, wreszcie mogę spełnić swoją obietnicę. Jednocześnie daje to okazję do opublikowania pełnej listy pochowanych tu żołnierzy, zmarłych głównie z ran odniesionych w walkach o Maniłową, Za Balandę i Piaski, czy szerzej cały ten rejon. W kwerendach źródeł wspomogli mnie Yurij Fatuła, który w lwowskim archiwum odnalazł wykaz zaginionych podczas walk w Karpatach żołnierzy kuk IR 25 oraz Radim Kapavik, który podczas pobytów w wiedeńskim archiwum państwowym zeskanował i udostępnił w ramach naszego Zespołu miesięczne meldunki o stratach kuk IR 74 i 94. Uzyskane przez nich źródła pozwoliły na weryfikację lub uzupełnienie danych zapisanych w kartach ewidencji katastralnej sporządzonej w drugiej połowie 1915 r. przez żandarmów z GP Baligród.

Najpierw odniosę się do kwestii związanych z planem cmentarza zbiorczego i autorem tego niezrealizowanego założenia. W Kołonicach, na grzbiecie opadającym od głównego grzbietu pomiędzy Jawornem a Wołosaniem, ponad doliną potoku Kołonica, w której znajdowały się zabudowania wsi, w 1815 roku wzniesiono drewnianą cerkiewkę filialną (kaplica) p.w. Archanioła Michała. Dla zobrazowania miejscowych stosunków załączam odpowiedni fragment austro-węgierskiej mapy topograficznej w skali 1:75000 z 1910 r. Bliżej o stanie wsi Kołonice w epoce pisałem jesienią 2021 r., tu przytoczę jeszcze dane statystyczne o mieszkańcach: na przełomie XIX i XX w. mieszkało tu 226 osób wyznania gr.-kat. i kilkanaście osób wyznania rz.-kat., te ostatnie przeważnie pracowały w dobrach jabłoneckich rodziny Sołdraczyńskich, do których przez połowę XIX w i w pierwszych latach XX w te dobra należały.

Przy cerkiewce funkcjonował cmentarz dla członków parafii, podobnie jak sama świątynia był on niewielki i bardzo ubogi, np. do dziś zachowały się zaledwie 3 kamienne nagrobki. (zdjęcia przedstawiające aktualny wygląd okolicy, stan cerkwiska i pozostałości cmentarza parafialnego załączam, w tym jedno zdjęcie pochodzące z http://gorybezgranic.pl/). W okresie luty-marzec 1915 r. budynek cerkwi wykorzystywany był przez rozwijane tu zakłady sanitarne, a cmentarz stał się miejscem pochówków dla umierających z ran. Do końca marca 1915 r. powstało tu 29 mogił z tego 4 pojedyncze, w których pochowano m.in. 3 oficerów. Dwu z nich w 1916 r. ekshumowały rodziny – te informacje wraz z listą zidentyfikowanych osób pochowanych obok cerkwi możecie znaleźć we wspomnianym poście z listopada 2021 r.

Wróćmy jednak do kwestii związanych z planami c. i k. Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu w odniesieniu do cmentarza wojennego w Kołonicach. Z dokumentu sporządzonego 20 września 1916 r. (załączone zdjęcie) wynika, że powstał plan utworzenia tu cmentarza zbiorczego na łagodnym stoku pomiędzy cerkwią i drogą, pomysł ten przedstawiono w formie szkicu. Docelowo cmentarz miał mieć formę regularnego ośmioboku o średnicy 32 m, z drewnianym ogrodzeniem i ozdobnym portalem w wejściu. Z wyliczeń wynikało, że możliwe tu będzie wykonanie ok. 140 pochówków pojedynczych. Założenie miało dysponować pewnym zapasem powierzchni dla pochówków szczątków żołnierskich ekshumowanych z okolicy. W narożnikach zaproponowano posadzenie 8 lip, co miało współgrać z dwoma takimi drzewami rosnącymi obok cerkwi. Ideą tej koncepcji był pomysł, by wierni udający się do cerkwi, przechodzili utwardzoną dróżką przez środek cmentarza wojennego. Przed samą świątynią, w odległości 5 m od wejścia miano wykonać kilka stopni (zapewne z miejscowego kamienia) pozwalających pokonać niewielką skarpę grzbietu częściowo splantowanego pod budowlę cerkwi.

Pod dokumentem podpisał się nie kto inny jak Artur Gruenberger, znany z innych projektów wykonanych podczas służby w c. i k. Inspekcji Grobów Wojennych Przemyśl. Spotyka się również inną pisownię jego imienia i nazwiska: Arthur Grünberger, z autografu wynika jednak, że podpisywał się „AGruenberger”. Jakkolwiek cmentarz miał leżeć na stoku wzgórka cerkiewnego, architekt nie zaproponował układu tarasowego, jaki wybrał w projekcie dla Zubeńska.

Warto tu choć trochę przybliżyć tę postać, Artur Gruenberger urodził się w 1882 r., w Fulnek na Morawach w rodzinie Adolfa, miejscowego kupca wyznania mojżeszowego. Kształcił się najpierw w wiedeńskiej Technische Hochschule (1899-1905), a następnie przez kolejne dwa lata w Akademie der bildenden Künste. Wygląda na to, że po osiągnięciu wieku 21 lat nie został powołany do służby wojskowej, prawdopodobnie został zaliczony do rezerwy zapasowej, w każdym razie przysługującej osobom z wykształceniem średnim i wyższym szkoły jednorocznych ochotników nie odbył (bądź nie zdał egzaminu oficerskiego?), bo to dało by się ustalić poprzez analizę roczników oficerskich. Być może o zwolnieniu ze służby wojskowej przesądził stan jego zdrowia, na co mogłaby wskazywać długość jego życia (poszlaką jest fakt, że zmarł w 1935 r. w wieku 53 lat). W każdym razie, po wybuchu wojny uznano go za zdolnego do służby w Landsturmie i jako takiego wcielono do kk Lst IR 13 formowanego w Ołomuńcu, gdzie też stacjonowała jego tzw. Ersatzkader, tu zresztą pełnił służbę w pierwszej połowie 1916 r. Do Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu trafił latem na wniosek z czerwca 1916 r. Szefa 9 Oddziału Ministerstwa Wojny w Wiedniu, dzięki czemu wiemy że miał wtedy stopień wojskowy Zugsführer (najprawdopodobniej tytularny), wraz z tytułem jednorocznego ochotnika. To ostatnie było istotne, bo pozwalało pełnić służbę na etatowych stanowiskach oficerskich. W Inspekcji Przemyskiej otrzymał początkowo przydział do III Okręgu tj. do Leska. Na pewno odpowiadał za opracowanie projektów cmentarzy wojennych w Zawoju, Radziejowej i w Zubeńsku – te fakty ustalił Jan Szubert w swej fundamentalnej pracy poświęconej Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu wydanej w 2012 r./zachęcam do lektury!/. Teraz możemy wskazać kolejne „bieszczadzkie” projekty autorstwa Gruenberger’a: projekt urządzenia kwatery wojennej wokół cerkwi greko-katolickiej w Woli Michowej (zdjęcie projektu załączam) i projekt urządzenia cmentarza wojennego na stoku wzgórza cerkiewnego właśnie w Kołonicach, te pokazuję w załączeniu wraz z planem Zubeńska (zdjęcie przedstawia plan i rysunek założenia publikowany już po wojnie). Wyżej wymienione projekty powstały w okresie lato - jesień 1916 r. W następnych latach zajmował się obiektami w innych okręgach Inspekcji Przemyskiej, co nie przeszkodziło mu np. w udziale w konkursie ogłoszonym w 1917 r. przez władze Wiednia na projekt szkoły Schwelz, jego projekt uzyskał nawet jedną z nagród. Ale tyle tej dygresji, na którą zdecydowałem się wobec zadanego w swoim czasie zapytania ze strony jednej z internautek, posługującej się aliasem Zazula Niewidzialna.

Jak wspominałem już w poście z listopada 2021 r. w samych Kołonicach poza cmentarzem przycerkiewnym znajdowały się 4 duże groby masowe rosyjskie, oraz jeden grób kryjący 6 Rosjan. Ponadto w 2 dużych grobach masowych pochowano żołnierzy austro-węgierskich, a co do 2 mogił zbiorowych nie było wiadomo żołnierze których armii w nich spoczęli. Były one zlokalizowane głównie w okolicach gajówki dworu jabłoneckiego oraz na płd od zabudowań wsi, na stokach prowadzących ku Działowi (Jaworne). W górnej części stoków Działu znajdowało się dalszych 5 masowych grobów rosyjskich, z czego co do jednego brak danych o ilości poległych (2 groby po 20 poległych, jeden z 8 poległymi i jeden z 13 poległymi z pawłowskiego pułku lejbgwardii z Petersburga, pochowanymi tu jakoby 17 kwietnia 1915 r.).

Moje dotychczasowe badania dokumentacji po Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu i adnotacji na nich, wykonanych przez osoby odpowiedzialne w latach 1929-31 za ekshumacje w powiecie leskim wskazują, że to ostatnie przedsięwzięcie wykonywano wyjątkowo nierzetelnie, żeby nie powiedzieć nieuczciwie. Potwierdzają to dowody w postaci badań archeologicznych na szczycie Maniłowej – informacje o rzekomym oczyszczeniu pobojowiska i przeniesieniu stamtąd zwłok do Bystrego i Baligrodu odnotowane na oryginalnych poinspekcyjnych materiałach katastralnych okazały się nieprawdą. Prace o których wspomina się w tych dokumentach, tak naprawdę dotyczyły zbierania broni i amunicji, szczątki poległych ekshumowano tylko jeśli na nie przypadkowo i przy okazji natrafiono. Jako winnych takiego stanu jesteśmy w stanie wskazać m.in. niejakiego Franciszka Tatusia i Jana Swicarza, ten pierwszy zresztą został zwolniony dyscyplinarnie, kiedy nieprawidłowości w jego działaniach wyszły na jaw.

W każdym razie pozwala to postawić tezę, że również w Kołonicach ekshumacje na cmentarz zbiorczy w Cisnej ograniczyły się do łatwo dostępnych obiektów, które znajdowały się w pobliżu zabudowań wsi i dróg, w szczególności na miejscu pozostały pochówki pod grzbietem Działu (tj. Jawornego i Patryji) jak i te znajdujące się w trudniej dostępnych miejscach. Wygląd cmentarza wojennego w Cisnej w początku lata 1915 r. możecie zobaczyć na załączonym zdjęciu.

Lista znanych poległych i zmarłych ekshumowanych po 1929 z Kołonic do Cisnej.

Antonin Wenzel, Inft., kuk IR 74 *1891 Lužan, Nova Paka, +19-28.02.1915
Alad Waclav(?), Inft., kuk IR 92, *?, + luty 1915
Balacz Georg, Inft., kuk IR 85, *?, +13.03.1915
Beutler Josef, Inft., kuk IR 94, *1893 Mošnice, Dubá, +16/17.02.1915 r.
Bondik Karl, Inft., kuk IR 74, * 1892 Zasada, Semil, +19-28.02.1915
Brylawski Stefan ?,*? +21.02.1915
Csikos Johann, Lst.Inft., kuk IR 25, *1894 Homokterenyje, Starajan, +28.02.1915
Gal August, ER Gefr. kuk IR 32, * 1887 Budapest(zust.), +1.04.1915
Gurtler Karl, Inft., kuk IR 92, *?, +16.02.1915
Heim Johann, Inft., kuk IR 32, *1891 Czegled, +8.03.1915
Hochmann Heinrich, Inft., kuk IR 94, *1892 Zaravitz, Pardubice, +26.02.1915
Jana Josef, LstInft. kuk IR 94, *1894 Pirschvitz, Č. Lipa, +16.02.1915 VL v 9 Apr 1915
Janek Andras, LstInft., kuk IR 25, 6 Fkp., *1894, Libetbánya, +18.03.1915
Jäntsch Theodor, LstInft., kuk IR 94, *1892 Kundorf, Liberec, +16.02.1915
Kholman Andreas, LstInft., kuk IR 74, *1894 Prosečne, Vrchlabí, +20.02.1915 VL v 30.03.1915
Knop Josef, Inft., kuk IR 74, *1890 Spalov, Semil, +20.02.1915
Kovacs Josef, Lst.Inft., kuk IR 25, *1894 Mezotelk, +10.03.1915 bei Lubne, begr. in Kolonice
Liskovsky Karl, Frw auf Krgsd., kuk IR 74, *1883 Hožic, Nova Paka, +19-28.02.1915
Lubor Alexander, Res.Kp.Horn., kuk IR 32, *1889 Ullo, +8.03.1915
Melich Josef, ResInft., kuk IR 74,*1888 Horní St.Město, Trutnov, +20.02.1915 VL v 30.03.1915
Mladek Adolf, Inft. kuk IR 74, *1894 Levinska Olesnice, Nova Paka, +20.02.1915
Nebohy Vinzenz, ER Inft., kuk IR 74, *1883, Holin, Jičín, +22.02.1915
Normann Samuel, ER Inft., kuk IR 32, *1887 Budapest(zust.), +6.03.1915
Ny(o?)vlt Josef, ResInft., kuk IR 74, *1884 Kl. Schwadowitz (Ml. Svatoňovice),Trutnov, + 19/20.02.1915
Pažik Franz, ResInft., kuk IR 94, *1885 Kleinwiesel(?), Czechy, +16.02.1915
Saghy Zoltan, TitKorp, kuk IR 25, *1893 Tornalyja (Tornaľa) +28.02.1915
Stenz Franz, ResGefr., kuk IR 74, *1892 Petersdorf (Petříkovice), Trutnov, +20.02.1915
Szegö Johann, Lt., kuk IR 25, *1891, Tótvázsony, +2/4.03.1915 – wyk. też jako pochowany k/cerkwi
Szeman Imre, LstInft., kuk IR 34, *1895 Sokoľany, Kosice, +20.03.1915
Tomics Branko, LstInft., kuk IR 86, *1894 Szabadka, Bacs Bodrog, +25.03.1915
Vejnarek Franz, LstInft., kuk IR 74 *1894 Remienim(Radim?), Jičín, +19/20.02.1915
Warkert Richard, LstInft., kuk IR 94, *1894 Arnoltice, Česká Lípa, +16.02.1915
Winkler Adolf, ResGefr., kuk IR 74, *1888 Žacléř, Trutnov, +20.02.1915 VL v 30.03.1915
Wolf Ernst, LstInft., kuk IR 94, *1893 Lučany nad Nisou, +16.02.1915
Wottawa Alfred, LstInft., kuk IR 74, *1893 Jablonec, Vrchlabí, +19-28.02.1915

Na podstawie meldunków o stratach kuk IR 25 można ustalić dane przynajmniej części jego żołnierzy pochowanych jako NN. w grobach masowych na terenie Kołonic:

Cserép János, ERInft, *1881 Rásztó, +28.02.1915
Dina Márton, Inft., *1892 Nógrád, +28.02.1915
Dom(r?)iczkó András, LstInft., *1894 Rimakokova, +28.02.1915
Dusza Máton, ERInft., *1888 Özörény, +28.02.1915
Kazinczi János, ERGefr., *1887 Mátraverebély, +15.03.1915
Kn(u?)raton (Kovács) János, Inft. *1893 Kanó, +28.02.1915
Márton János, ResInft., *1882 Sitke, +28.02.1915
Pokorny Josef, ResGefr., *1889 Apatfalva (Opatowa), +28.02.1915
Sziszik János, LstInft, *1894 Kompás, +28.02.1915
Szkladányi Emil, LstInft, *1895, IV Budapest, +17.03.1915
Szöke Nicolaus, LstInft., *1893 Rimapaefalva, Feled, +4.03.1915
Sztrelnik Lajos, Inft., *1893 Balassagyarmat, +28.02.1915
Telek László, ERInft, *1884 Litke, +20.03.1915
Vattay György, LstInft., *1879 Bánréve, +28.02.1915
Zíj András, LstInft., *1895 Karancsság, +20.03.1915

Tytułem komentarza dodam, że o świcie 28 lutego 1915 r. I baon kuk IR 25 otrzymał zadanie zdobycia koty 759 (faktycznie wzgórze 755 m nmp) górującego nad drogą Jabłonki – Baligród. Ponieważ żołnierze pułku podczas przewozu z frontu nad Nidą zostali zaopatrzeni w płaszcze śnieżne, udało im się bez strat przebrnąć przez zaśnieżone pola na stokach aż do linii zasieków przed okopami rosyjskimi, gdzie dopiero dostrzegli ich Rosjanie. Mimo ich desperackiego oporu żołnierze austro-węgierscy wyparli przeciwnika ze szczytu wzgórza, a lewoskrzydłowa kompania wdarła się do Łubnego, biorąc do niewoli stacjonujący tu sztab baonu i rosyjskie rezerwy tego odcinka. Rosjanie zorganizowali wówczas serię kontrataków w celu odzyskania utraconego wzgórza, w wyniku czego walki trwały tu do wieczora, a po południu doszło tu również do walk wręcz. Dopiero w nocy sytuacja się ustabilizowała i następnego dnia pododdziały kuk IR 25 zajęły wschodnie stoki Maniłowej. Siłą rzeczy większość ofiar walk z 28 lutego pochowano w grobach masowych na terenach należących do Kołonic.

Kończąc, muszę stwierdzić, że temat nie został jeszcze zamknięty, niezbędne jest dokładne przebadanie meldunków o stratach za okres 28.01. – 28.03 ze wszystkich jednostek jakie brały udział w walkach toczonych w tym rejonie.