Wielka Wojna nad Dolnym Sanem

Treść

Wystawa Wielka Wojna nad Dolnym Sanem odzwierciedla zaangażowanie i poświęcenie dowódców, żołnierzy zaborczych armii, legionistów i mieszkańców Dolnego Nadsania w odzyskanie niepodległości i późniejszą odbudowę kraju. Na wystawie obecna będzie też tematyka najbardziej tragicznych pozostałości Wielkiej Wojny, licznych mogił i cmentarzy, które na stałe wpisały się w nadsański pejzaż.

Zrozumienie fenomenu, jakim było odzyskanie niepodległości nie jest możliwe bez uwzględnienia wydarzeń poprzedzających 11 listopada 1918 roku. Krwawa ofiara setek tysięcy żołnierzy poległych na terenie ziem polskich, jakkolwiek była bolesna – Polakom przyszło walczyć przeciw sobie w szeregach wrogich armii – przyczyniła się do upadku imperium rosyjskiego, Austro-Węgier, a także osłabienia Niemiec. Właśnie to było podstawowym warunkiem odbudowy państwa polskiego. Tę okoliczność z różnych względów dotychczas pomijano, skupiając się na innych aspektach procesu odzyskania niepodległości. Mając na względzie zapomniany udział naszych przodków w zmaganiach, które doprowadziły do upadku dotychczasowego porządku politycznego Europy, niezbędne jest rzetelne i wszechstronne zapełnienie na wystawie tej „białej plamy” w naszej historii.

Ekspozycja stanowi logiczną kontynuację badań rozpoczętych w 2013 r. i jest efektem wieloletnich prac badawczych historyków, historyków sztuki, archeologów, archiwistów i regionalistów, a także świadectwem zaangażowania mieszkańców, którzy niejednokrotnie dzielili się z nami fotografiami i relacjami o swych przodkach walczących w I wojnie.

Narracja wystawy poprowadzi widza poprzez 4 strefy tematyczne.

I Wojenne sprawy

Od pierwszych dni wojny ziemie w widłach Wisły i Sanu stały się sceną zaciekłych walk angażujących wielusettysięczne armie Państw Centralnych i Rosji. W okresie sierpień – wrzesień 1914 region stał się miejscem koncentracji austro-węgierskiej 1 Armii przed ofensywą na Lublin, a później jej walk odwrotowych. Po raz drugi front zatrzymał się tu w okresie 9 października – 3 listopada 1914, kiedy doszło m.in. do zaciekłych walk pod Rozwadowem. Wreszcie ostatnie walki przetoczyły się tędy w czerwcu 1915 r. podczas tzw. odwojowania Galicji przez państwa centralne.

Narratorami tej początkowej fazy wojennych wydarzeń są trzy wyjątkowe postaci: gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski, gen. Juliusz Bijak oraz malarz Wojciech Kossak. Decydującym kryterium przy wyborze narratorów była ich obecność w regionie nadsańskim w pierwszych tygodniach wojny oraz pozostawione przez nich opublikowane wspomnienia.

Na ekspozycji zaprezentujemy typowe uzbrojenie piechura i kawalerzysty, broń strzelecką i białą obu stron konfliktu, jaką widzieli mieszkańcy regionu jesienią 1914 i latem 1915 roku. Historycznym artefaktom towarzyszyć będą materiały ilustracyjne w postaci ówczesnych dzieł sztuki oraz unikatowe fotografie zaprezentowane w formie tradycyjnej i cyfrowej.

II W wolnej Polsce

Początkową radość wyruszających na wojnę żołnierzy, pierwsze zwycięstwa  i złudzenia dowództwa, że wojna nie potrwa długo, skonfrontowane zostaną z krajobrazem zastanym po bitwie: bezmiarem zniszczeń, biedy, okrucieństwa i chorób. Po zakończeniu Wielkiej Wojny Dolne Nadsanie było wielkim pobojowiskiem. Na wojenny krajobraz składały się zniszczone miasta, wsie, dwory i niewielkie wówczas przedsiębiorstwa, kilometrowe pasy spalonej ziemi, poprzecinanej okopami i zasiekami, zrytej pociskami.

Wprowadzeniem do tej części ekspozycji będą szkice zrujnowanych nadsańskich miejscowości wykonane przez Stanisława Janowskiego, malarza i legionistę.

Pewnym symbolicznym zwieńczeniem działań wojennych i niepodległościowych dążeń lokalnych działaczy był dzień 2 listopada 1918 roku. Wówczas to pod przywództwem ks. Eugeniusza Okonia doszło do „zbratania kongresowiaków z galicjanami”, co miało miejsce w nieistniejącej już dzisiaj wsi Brzóza (powiat stalowowolski) przy dwóch słupach granicznych, będących widomym śladem ponad wiekowego rozdarcia ziem polskich. Wyjątkowym wydarzeniem, prawdopodobnie niemającym wcześniej precedensu na terenach przygranicznych ówczesnej Galicji, było obalenie tychże znaków zaborczego podziału Polski. Dawne tablice i fragmenty słupów znajdą się na wstawie.

Zaprezentujemy tu też zabytki, dokumenty i pamiątki patriotyczne związane z sylwetką Józefa Piłsudskiego i odzyskaniem niepodległości.

III Archeologiczne dziedzictwo Wielkiej Wojny

W latach 2014–2017 archeolodzy związani z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego pod patronatem Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli prowadzili jedne z pierwszych w Polsce badania archeologiczno-ekshumacyjne na cmentarzach z czasów I wojny światowej: w powiatach niżańskim i stalowowolskim. Prace te zainicjował Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie, a miały one na celu weryfikację domniemanych miejsc pochówku żołnierzy z okresu I wojny światowej w Zdziarach, jak i prace ekshumacyjne na cmentarzach zagrożonych zniszczeniem w Kłyżowie i Domostawie.

Łącznie odnaleziono tam kilkaset zabytków ruchomych, które znajdują się w kolekcji Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli. Na ekspozycji zaprezentujemy tylko część z tego unikatowego zbioru. Będą to: tekstylne, metalowe i rzemienne fragmenty umundurowania, m.in. guziki, buty, jak również metalowe dewocjonalia: krzyżyki, medaliki. Wyjątkowymi znaleziskami są egzemplarze tzw. emblematów pułkowych oraz medale i nieśmiertelniki czy też monety.

Ten fragment ekspozycji ma na celu wzbogacenie stanu wiedzy o życiu i śmierci żołnierzy oraz ukazanie materialnego wymiaru pozostałości po nich. Dodatkowo zostanie zaprezentowany materiał filmowy i fotograficzny dokumentujący przebieg prac archeologicznych i ekshumacyjnych w terenie.

IV Znad Wisły i Sanu do Legionów

Z dawnego powiatu tarnobrzeskiego do Legionów Polskich wstąpiło ok. 200 mężczyzn. Ten fragment ekspozycji poświęcony będzie udziałowi mieszkańców Dolnego Nadsania w tej legendarnej formacji i wsparciu, jakie otrzymywali legioniści od lokalnej społeczności.

Na tę część wystawy złożą się przede wszystkim militaria, odznaczenia, druki ulotne, fotografie i biogramy legionistów. Istotnym elementem ekspozycji jest przybliżenie twórczości artystycznej legionów: pieśni i utworów poetyckich, które towarzyszyły żołnierzom w ich drodze do wolności i stały się swoistą kroniką bojów legionowych, a które weszły do kanonu twórczości patriotycznej. Warto przywołać historię powstania piłki ręcznej, legendarnej maciejówki i najdumniejszej polskiej pieśni „My, Pierwsza Brygada”.

Narrację wzbogacą stanowiska filmowe, odsłuchowe i multimedialne.

Kuratorki: Aneta Garanty, Monika Kuraś

Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości