Kwatera wojenna w Sinievirze, województwo zakarpackie, UA, powiat miżgorski (Felső-Szinéver, obecnie Синевирская Поляна)

Po dłuższej przerwie wakacyjnej chciałbym przedstawić Wam kolejny obiekt związany z Bitwą Karpacką. W poprzednich postach, wspólnie z Yurijem Fatułą zajmowaliśmy się już dwoma cmentarzami wojennymi, znajdującymi się w bezpośrednim sąsiedztwie przeł. Wyszkowskiej/Toruńskiej, a powstałych w wyniku walk, jakie miały w tej części Karpat w okresie listopad 1914 – maj 1915 r.

Co prawda potem przymierzaliśmy się do opracowania cmentarza na granicznym Menczyle (1008 m), ale członkowie Memento Bellum podczas eksploracji partii szczytowych ustalili, że obiekt został całkowicie zniszczony podczas tworzenia zaoranego pasa tzw. „sistiemy”, stanowiącej w swoim czasie element sowieckiej granicy i trudno byłoby nawet wskazać miejsce, gdzie się dokładnie znajdował. Z tego względu wracamy w rejon przełęczy Toruńskiej, do Sinievir’u, gdzie na miejscowym starym cmentarzu parafialnym, przy pochodzącej z XIX wieku cerkwi Opieki Matki Bożej (Покрови Пресвятої Богородиці) znajduje się kwatera wojenna powstała w pierwszej połowie 1915 r., użytkowana ponownie jesienią 1944 r. Wiosną 2020 r. Stowarzyszenie Memento Bellum z Użgorodu wystawiło na niej obelisk z tablicą zawierającą nazwiska pochowanych żołnierzy.

Niczym jednak przejdziemy do meritum, jeszcze jedno uzupełnienie do cmentarza na Czeremsze. Otóż w swoim czasie w zespole dokumentów pozostałych we Lwowie po Inspekcji Przemyskiej, a dotyczących Jabłonek, znalazłem jeden zupełnie nie pasujący do całości. Jest to karta katastralna poległego w masywie Czeremchy w dniu 14.04.1915r. Lst.Inft. Stefana Kaplara z 12 kompanii kuk IR 44, pochowanego jak odnotowano „na polu bitwy”. Żołnierz ten urodził się w 1888 r. w Somogyudvarohely (inaczej Dvorišče, przy granicy z Chorwacją). Dokument powstał dość późno, na podstawie Todesurkunde (świadectwa zgonu) wystawionego dopiero w początku 1918 r. przez kapelana pułkowego kuk IR 44, Fldk. Melchiora Zelenyi’ego. Najbardziej zadziwiające są adnotacje pozostawione na dokumencie przez osoby zatrudnione w Wydziale Robót Publicznych Urzędu Wojewódzkiego we Lwowie – rzekomo ww żołnierz miał zostać ekshumowany w 1926 r. Można też tu wyczytać, że chodziło o ekshumację 16 NN żołnierzy austro-węgierskich z byłego cmentarza cholerycznego w Jabłonkach – ci mieli jak to wynika z innych dokumentów trafić do grobu masowego na cm. parafialnym w Jabłonkach. Pokazuje to jak beznadziejnie przeprowadzano proces tzw. komasacji na terenie powiatu leskiego. Jednocześnie to kolejny dowód potwierdzający, że w lwowskim archiwum można jeszcze znaleźć wiele pereł do tematu, który nas pochłania. Przyczyna jest prosta: dokumenty z tego zespołu akt trafiły do archiwum w najzupełniej przypadkowym porządku, za czasów sowieckich nawet nie zadano sobie trudu, żeby to jakoś uporządkować, potem zresztą też. Toteż właściwie trzeba przerzucić wszystko. Mówiłem o tym w Baligrodzie w ub. roku na konferencji i pisałem na stronie www. Fundacji, zresztą, już w następnym poście przekonacie się o tym sami, bo aktualnie razem z Grzegorzem Gąską przygotowuję dużą niespodziankę.

W 2020 r. Yurii Fatuła z Konstantim Lesikiem opublikowali w „Nowinach Zakarpacia” artykuł poświęcony walkom o przełęcz Bekidklause. Opis wydarzeń, które doprowadziły do powstania kwatery wojennej w Sinievir’e, zaczerpnąłem głównie stamtąd. Sama miejscowość w wirze wydarzeń wojennych znalazła się w początkach grudnia 1914 r. Na północ od niej, w dolinie Słobody, poniżej przeł. Beskidklause (815 m) znajdowały się pozycje obronne oddziału wydzielonego ze składu kk12 LstIB GM Janiczka, tej samej, która odpowiadała wtedy za obronę przełęczy Toruńskiej/Wyszkowskiej. Jednak austriaccy landszturmiści nocą z 5 na 6 grudnia musieli się wycofać ku południowi, w rejon Okermőző, wskutek oskrzydlenia ich pozycji przez kawalerię rosyjską, która przez góry dotarła właśnie do Sinieviru, który Rosjanie zajmowali aż do rozpoczęcia ofensywy austro-węgierskiej w styczniu 1915 r. W każdym razie do walk w Sinievirze i najbliższej okolicy wówczas nie doszło. W styczniu 1915 r. w ten region skierowano tzw. Armię Południową gen. Linsingena, ta miała nacierać ku północy, z zadaniem bliższym polegającym na odzyskaniu przełęczy karpackich. W jej składzie, oprócz jednostek niemieckich, znalazła się m.in. południowo czeska 19 Dywizja Piechoty. Jej dowództwo dotarło do Sinievir’u po 20 stycznia, zadaniem dywizji było działanie na kierunku przełęczy Toruńskiej, którą odzyskano z rąk rosyjskich 27 stycznia 1915 r. Na prawym skrzydle 19 dywizji, na pomocniczym kierunku działać miał kk LIR 29, jego zadaniem było zajęcie przełęczy Beskidklause (815 m). Straże przednie pułku rozpoczęły marsz ku wyznaczonemu celowi 24 stycznia, koncentrując się do 29 stycznia w rej. przeł. Swoboda. Powolny postęp wynikał nie tylko z oporu Rosjan ale również z panujących zimowych warunków: głęboka pokrywa śnieżna, mróz, a pododdziały obchodząc pozycje przeciwnika maszerowały na przełaj. Teraz rozpoczęły się dwudniowe walki o zajęcie przeł. Beskidklause, bronionej siłami 2 batalionu 274 Izjumskiego pp (rekrutowanego zresztą z ziem Ukrainy). Przełęcz zajęto po południu 31 stycznia dzięki skrytemu manewrowi 3 baonu kk LIR 29, który maszerując zalesionymi stokami, wyszedł na skrzydło pozycji rosyjskiej, a towarzyszące mu ckm-y Schwarzlose rozpoczęły natychmiast ostrzał wzdłuż okopów rosyjskich. Ponoszone wskutek tego w błyskawicznym tempie straty skłoniły rosyjskich oficerów do poddania się – w ręce zwycięzców wpadło 5 oficerów i 800 żołnierzy. Z pułkowego meldunku o stratach wynika że z szeregów kk LIR 29 w ciągu tych paru dni ubyło co najmniej 196 oficerów i żołnierzy, choć głównie rannych i chorych. Ci ostatni trafiali wówczas na pułkowy punkt sanitarny rozwinięty na przeł. Swoboda, skąd organizowano ich dalszy transport do Sinieviru. Tutaj bowiem w ostatnich dniach stycznia 1915 r. rozpoczął działalność Szpital Polowy(Feldspital) nr 1/2. Opis funkcjonowania tego szpitala i transportu rannych pozostawił w swoim liście służący wówczas w taborze szpitalnym Fldw. Anton Scharinger, pochodzący z Braunau: „Zorganizowaliśmy nasz szpital w okolicy nie do opisania, w workowatej dolinie, która tu właśnie się kończy. Przed nami już tylko linia frontu, skąd często z wysokości 1300-1400 m ściągamy niewielkimi saniami rannych na dół. Na samej górze śnieg sięga po pierś, więc ścina się drzewa i z tego buduje się wszystko: okopy, schrony i stajnie dla zwierząt, niezwykłe co się z tego daje zrobić. To niesłychane: codziennie mamy rosyjskich jeńców, ale wroga przez to wcale nie ubywa. Na nasz szpital zajęliśmy 9 chłopskich domów wzdłuż doliny, ale żeby z ostatniego dojść do pierwszego trzeba maszerować pół godziny, można sobie wyobrazić jaką bieganinę codziennie ma nasz personel.(…) Dopiero co musiałem z taborem liczącym 42 wozy wyjechać na wzniesienie 1300 m po wąskich serpentynach. Czasami wcale nie dało się jechać, a że dzień jest krótki, musieliśmy spędzić noc pod gołym niebem przy wozach w mundurach mokrych od potu, które zamarzały na nas. Co najgorsze w okolicy często nie udaje się kupić nawet kartofli, nie mówiąc, że nie można dostać papierosów, właściwie to niczego nie można dostać.”

Personel Szpitala Polowego 1/2organizował również pochówki zmarłych z ran czy chorób żołnierzy, przy czym asystował miejscowy proboszcz. Dzięki temu dane wszystkich poległych trafiły do miejscowej Liber Mortorum.

Po zorganizowaniu struktur grobownictwa wojskowego na terenie Austro-Węgier, rejon Sinievir’u znalazł się we własnościowości terytorialnej kuk Kriegsgräberinspektion Kassa (obecnie Koszyce). Za uporządkowanie tutejszej kwatery wojennej odpowiadał Arbeiterabteilung der Kriegsgräber Nr VII tejże inspekcji. Znajduje się ona na najstarszej części cmentarza przy cerkwi parafialnej, pierwotnie miała wymiary 10x12 m, pośrodku wznosił się monumentalny drewniany krzyż. Już w okresie międzywojennym krzyże na mogiłach otrzymały emaliowane tabliczki z danymi poległych z opisem w jęz. czeskim. Za działania te odpowiadał posterunek żandarmerii Republiki Czechosłowackiej w Sinievirze. Jego funkcjonariusze wiosną 1923 r. sporządzili plan kwatery zawierający dane o miejscach pochówków poszczególnych żołnierzy. Te dokumenty uzyskał dla nas niezawodny Radim Kapavik. Podczas II wojny światowej na początku września 1944 r. w kwaterze pochowano jeszcze 8 poległych w okolicy żołnierzy węgierskich - pośród nich znany jest jedynie ppłk Istvan Kisteleki.

Kiedy Związek Sowiecki zajął te tereny, kwatera wojenna podupadła, jakkolwiek mieszkańcy pamiętali o niej. Oprócz znanego Wam już Stowarzyszenia Memento Bellum duże zasługi dla przywrócenia pamięci o pochowanych tu żołnierzach poniósł dyrektor miejscowej szkoły Michajło Bembiło, który przeprowadził pierwsze badania archiwalne w księgach metrykalnych, inicjatywę wspomogły władze gminy i Sinievirskiego Parku Narodowego. Dzięki temu możliwe było w marcu 2020 r. wystawienie obelisku z tablicą upamiętniającą pochowanych tu żołnierzy. Uroczyste odsłonięcie tablicy miało miejsce 2 marca 2020 r., wziął w nim udział Konsul Generalny Republiki Czeskiej ze Lwowa, co możecie zobaczyć na jednym z załączonych zdjęć.

Tomasz Nowakowski, płk SG w rez.& Yurii Fatuła, dr hab.

Zdjęcia:

Skan Katasterblatu dotyczącego pochówku na Czeremsze Lst.Inft. Stefana Kaplara z kuk IR 44 – jest to kolejny zidentyfikowany żołnierz jakiego tam pochowano.

Dwa zdjęcia z okresu walk w Karpatach Wschodnich. Żołnierz na posterunku wartowniczym nad karpacką wioską, drużyna maszerująca w kierunku własnych pozycji nad wsią.

Kwatera wojenna w Sinievir’e stan obecny.

Zbliżenie na tablicę epitafijną, jeszcze przed montażem obelisku.

Uroczyste odsłonięcie obelisku w marcu 2020 r, kwiaty składa Konsul Generalny Republiki Czech.

Pochodzący z 1923 roku plan kwatery wojennej w Sinievirie.

3 zachowane tabliczki z krzyży nagrobnych – wykonano je ok. 1923 r.

Lista poległych i zmarłych żołnierzy pochowanych w kwaterze wojennej w Sinievir’e/Синевирская Поляна.

Łącznie spoczęło tu 24 żołnierzy austro-węgierskich, z czego 15 w grobach pojedynczych, a 6 w grobach podwójnych. Zachowano odesłania do urzędowych list strat i wiadomości o rannych i chorych.

Alihodrič Aižehos, Inft, b-h IR 1, *(?), +20.04.1915, gr. nr 18
Böhm Peter, Zgsf., kuk IR 75, 2 Kp. *1892 Svatá Maří, Prachatice, + 26.03.1915, tyfus, FldSp 1/2 gr. nr 12, (NVV 31.05.1915)
Brejcha František, Res.Zgsf., kk LIR 29, 8 Kp., *1888 Vacovice, Strakonice +2.03.1915, gr. nr 13 (VL 24.04.1915)
Churáň Karel, Inft., kuk IR 75, *1894 Čkyně, Prachatice, +21.03.1915, gr. nr 15
Hamzič Salih, Inft., b-h IR 1, *(?), +19.04.1915, gr. nr 19
Herirancek Josef, Korp., kk LIR 29, *(?), +3.02.1915, gr. nr 4
Hernof Ladislav, Res.Gefr., kuk FJB 6, *1887 (?), +12.05.1915, gr. nr 10
Hienschetin Gothard, As.Arzt, kk LIR 29, *(?), +12.05.1915, gr. nr 17
Jandó(Janda) Anton(in), Jg., kuk FJB 22, 4 Kp., *1893 Dobřejovice, Praha, +14.02.1915, gr. nr 6 (NVV 31.03.1915)
Kraiser Josef, Zgsf, kuk FJB 29, *(?), +17.05.1915, gr. nr 11
Kv(e)asič Jarsó(Jozo), Inft., b-h IR 1, 16 Kp. *(?), +10.02.1915, postrzał głowy, FldSp 1/2, gr. nr 14 (NVV 30.03.1915)
Lazič Milovan, Inft., b-h IR 1, 1 Kp., *(?), +10.02.1915, postrzał brzucha, FldSp 1/2,gr. nr 14(NVV 30.03.1915)
Miatović Ivo, Inft., b-h IR 1, 1 Kp., +3.03.1915,zapalenie opon mózgowych (NVV 22.04.1915)
Midlovics, Inft., b-h IR 1, *(?), +(?), gr. nr 2
Okrouhlik František, Lst.Jg., kuk FJB 22, * 1895 Vletice, Příbram +1.02.1915, gr. nr 7 (zm. podczas transportu z Beskidklause)
Pavel Hugo, Oblt., kk LIR 29, *1885 Hulín, Kroměříž, +12.02.1915, gr. nr 9
Pinter Adolf, Res.Inft., kk LIR 29, *1884 Netolice, Prachatice, +9.03.1915, gr. nr 1
Pohič Osuram, Inft., b-h IR 1, gr. nr 14
Rübsce Frieva, Gefr., kk LIR 29, *(?), + 1.02.1915, gr. nr 7
Schilhamzel Valther, Jg, kuk FJB 22, *1893 Volary, Prachatice, +14.02.1915, gr. nr 6 (VL 31.03.1915)
Schrobuk František, UtJg., kk LIR 29, *(?), +19.03.1915, gr. nr 16
Stadler Jan(Johann), Oblt., kk LIR 29, *(?), +2.03.1915, gr. nr 8
Vaniesch (Vanicek)Vojtech, Gefr., kk LIR 29, +28.02.1915, gr. nr 3 (NVK 9.04.1915)
Zdenoh Franc, Zgsf., kk LIR 29, *1894 Padařov, Tábor, +3.03.1915, gr. nr 5
ponadto żołnierz NN. w gr. nr 17