Stan badań nad cmentarzem wojennym w Stalowej Woli – Rozwadowie.

22.03.2016 17:57

Treść

Tomasz Nowakowski, płk SG rez. (PL) & Radim Kapavík (ČR)
Zastrzeżenie o prawach autorskich: Wykorzystanie materiału możliwe za podaniem źródła (strony www) i autorów.

Jesienią 2015 roku przedstawiliśmy na stronie Fundacji Fundacji Przywróćmy Pamięć pierwszy tekst dotyczący dziejów rozwadowskiego cmentarza wojennego nr X okręgu tarnobrzeskiego k.u.k. Kriegsgräberinspektion Przemyśl. Zawarte w nim ustalenia opierały się o archiwalia dostępne w Polsce. Niestety, ocalała w kraju dokumentacja cesarskiej i królewskiej Inspekcji Grobownictwa Wojennego w Przemyślu jest w dużej mierze zdekompletowana, co pozwalało jedynie na częściowe zbadanie dziejów cmentarza. Podobnie jest z wykorzystaniem innych źródeł, w rodzaju urzędowej Listy Strat. Publikowane w niej dane, przy braku archiwaliów, mają ograniczone zastosowanie, pozwalając jedynie na stawianie hipotez, wymagających późniejszej weryfikacji. Takie hipotezy w poprzednim artykule zostały już postawione. Teraz przyszedł czas by się do nich odnieść, gdyż nasze dalsze badania, tym razem w międzynarodowym zespole, poszerzyły znacznie wiedzę na temat dziejów cmentarza.

Na szczęście wszystkie galicyjskie Inspekcje Grobownictwa przekazywały do IX Wydziału (Kriegsgräber Abteilung) k.u.k. Kriegsministerium (Ministerstwa Wojny) w Wiedniu kompletną dokumentację, składającą się z tzw. Katasterblatt (dokumentacji katastralnej cmentarza) i wtórników kart ewidencyjnych poszczególnych mogił. W przypadku cmentarza rozwadowskiego zachowała się w wiedeńskim Archiwum Państwowym (oddział Archiwum Wojenne) taki kompletny dokument, sporządzony 14 października 1914 roku. Pozwoliło to na weryfikację postawionych uprzednio tez. Najważniejszym dokumentem archiwalnym, do jakiego udało się od jesieni dotrzeć, zarówno w archiwach krajowych i zagranicznych, jest plan cmentarza w skali 1: 200, sporządzony wiosną 1918 r. Pozwala to poważnie myśleć o rekonstrukcji rozwadowskiej nekropolii, niestety tylko w tej części która ocalała.

Przede wszystkim pierwszy udokumentowany pochówek miał miejsce już 17 sierpnia 1914 r. Pogrzebano wówczas kawalerzystę Ludwiga Amona, Oberleutnanta służącego w 3 szwadronie DR 3, który poległ (lub zmarł z odniesionych ran) w jednej z pierwszych potyczek kawaleryjskich, stoczonych w tym okresie na północny wschód od Sanu. Zapewne w podobnych okolicznościach został zraniony, w wyniku czego zmarł 29 sierpnia 1914 r., Jan Curzydło, ur. w 1883 r. pod Wadowicami. Ten rodowity Galicjanin, służący w szwadronie zapasowym Tyrolskich Strzelców Konnych w stopniu Reserve Schütze, spoczął w pojedynczej mogile, oznaczonej numerem 7 podczas późniejszego porządkowania cmentarza. Skądinąd ciekawe, jak Curzydło pochodzący z okolic Wadowic znalazł się w szeregach tej dość egzotycznej formacji, stacjonującej przed wybuchem wojny w Trydencie i złożonej głównie z Tyrolczyków i Włochów.

Gwałtowny rozrost przyszłej nekropolii nastąpił w pierwszej połowie września 1914 r. - pochowano tu wówczas 61 żołnierzy, których nazwiska odnotowano w ewidencji, z tego w kilkunastu przypadkach znane są również przyczyny ich zgonu (rany postrzałowe głównie głowy lub brzucha). Dalszych 63 poległych z tego okresu pozostaje nieznanych, tylko w nielicznych przypadkach zachowała się adnotacja z jakiej pochodzili jednostki. Byli to w większości ranni lub ciężko chorzy ewakuowani z jednostek 1 Armii gen. kaw. Dankla do działającego w Rozwadowie do 14 września 1914 r. szpitala.

Wspominana w poprzednim artykule fala epidemii czerwonki zbierała swe żniwo również w pierwszej dekadzie września 1914 r. Rozwadów ze swoją piękną cienistą aleją, wiodącą do klasztoru oo. Bernardynów, zawalony był naszymi chorymi, leżącymi wprost jak trupy na ziemi. Było to wynikiem fatalnych warunków higienicznych, związanych ze skoncentrowaniem na małych przestrzeniach olbrzymich mas ludzkich. Siedmiu zmarłych w wyniku tej choroby żołnierzy w dniach 11-12 września pochowano wspólnie w mogile zbiorowej nr 53. Byli to: Drag. Ptaček Johann z DR, 1 Drag. Werner Anton z DR 12, Inft. Köhrer Adolf, Helpersdorfer Johann, Mandl Alois z IR 49, Inft. Piskorz Henryk z IR 100, Tr. Sold. Papciak Józef z Train Div. 10. Jak wynika ze wspomnień wojennych dowódcy jednego z batalionów k.u.k. 24 IR, Obstlt. Jaromira Holego, w przypadku wystąpienia epidemii choroby zakaźnej, stosowano radykalne środki, decydując się na izolację całych pododdziałów, nawet jeśli wymagało to ich wycofania z walk! Nad Sanem problem ten, na znacznie większą skalę, wystąpił ponownie podczas walk październikowych, dotykając boleśnie obie walczące strony po 15 października – tym razem walczących dziesiątkowała cholera.

Leutnant der Reserve Karl Bauer, któremu okazały nagrobek wystawiła rodzina, w czasie ekshumacji został poprawnie zidentyfikowany. Jego zwłoki pochowano w zbiorowej mogile, oznaczonej numerem 5, znajdującej się na zachodnim skraju cmentarza, razem z nim spoczęło jeszcze 14 innych oficerów i żołnierzy, w tym z jego macierzystej jednostki: Fähr i.d. Res. Federle Josef pochodzący z Kaden, ur. w 1870 r. i Zgsf. Pešek Jaroslav rodem z Vodochod z 2 kompanii FJB 1. Pozostali to 5 NN żołnierzy austro-węgierskich i 7 zidentyfikowanych cesarskich strzelców tyrolskich. Ta część cmentarza została niestety zajęta w latach 70-tych XX w. na pochówki cywilne. Nadal pozostanie więc zagadką czy rodzina Bauera miała dokładne informacje o miejscu pochówku syna, gdyż nagrobek symboliczny znajduje się obecnie w zupełnie innym miejscu, w kwaterze oficerskiej, gdzie pochowano szczątki 6 innych oficerów. Taka lokalizacja mogła by się wiązać z późniejszą datą wystawienia nagrobka, gdyż jeśli został on wystawiony po 1918 r. to dotarcie do tych informacji było już dla rodziny Bauerów utrudnione. Mogłoby to potwierdzać informację zasłyszaną niegdyś od moich dziadków, że nagrobek powstał w okresie międzywojennym. Ponieważ jednak nagrobek ma zupełnie inną orientację (oś podłużna północ-południe) niż założone tam pierwotnie mogiły, najprawdopodobniej został tu przeniesiony dopiero w latach 70-tych ubiegłego stulecia. Może żyje jeszcze ktoś kto mógłby to potwierdzić?

Z dokumentów wiedeńskich wynika jednoznacznie, że w grobie nr 299 spoczywa Hauptmann Botte, poległy w dniu 9 października 1914 r. w walkach o Rozwadów. Nosił on imiona Anton Ludwig i urodził się w 1881 r. w Mimoń (Nimes) w okręgu Česka Lipa (Böhmisch Leipa) na północy Czech, chodzi więc z całą pewnością o wspominanego uprzednio dowódcę 12 kompanii cesarsko-królewskiego 17 pułku Obrony Krajowej „Rzeszów”. Oznacza to jednocześnie, że w urzędowej Liście Strat podano błędną informację o jego zranieniu.

Sygnalizowałem już, że w naszej nekropolii pochowano wielu żołnierzy z formacji Tyrolskich Strzelców Cesarskich(TKJ). W wiedeńskiej karcie katastralnej cmentarza wojennego w Rozwadowie wykazano łącznie 130 poległych znanych z nazwiska (w tym 4 oficerów) oraz 10 NN. tyrolskich strzelców, z czego zachowały się dane 52 poległych z TKJ 3 i 78 poległych z TKJ 4. W ich przypadku możliwe będzie podanie niemal kompletnych danych dotyczących miejsca i daty urodzenia, co w zestawieniu z monografiami pułkowymi i Listą Strat pozwoli na obszerniejsze opracowanie tego tematu w następnym artykule. W nim zamierzamy zająć się również żołnierzami armii austro - węgierskiej innych narodowości, przede wszystkim pochodzącymi z terenu Czech i Moraw, jak również Krajów Korony Św. Stefana (tj. Węgier).

Co do żołnierzy armii rosyjskiej, przynajmniej 114 pochówków wiąże się z walkami jesienią 1914 roku. Z wyjątkiem kilku osób, ich nazwiska, a nawet przynależność pułkowa pozostają nieznane. Jak można sądzić z analizy zapisków dotyczących poszczególnych mogił, znakomita większość zginęła lub zmarła z ran podczas październikowej bitwy nadsańskiej. Również ten temat postaramy się omówić szerzej w następnych artykułach.

A oto lista żołnierzy pochowanych w Rozwadowie, służących w jednostkach „galicyjskich” (tj. uzupełnianych z Galicji albo ze Śląska Cieszyńskiego), bądź takich których miejsce urodzenia (podawane w nawiasie: powiat-gmina) wskazuje na polskie pochodzenie. Obejmuje ona 75 nazwiska, dalszych 11 żołnierzy narodowości polskiej pozostaje nieznanych:

1. Baczek Izydor Antoni, Inft., LIR 31, 7kp*
2. Baja Józef, Inft., IR 13, 16 kp
3. Bartmann Ludwik, RechnUOffiz 1 kl., LIR 17, 9 kp. ( Łańcut-Albigowa)**
4. Barton Jan, Inft., LIR 31, 2 kp*
5. Bartoszek Jan, RechnUOffiz 1. kl., LIR 17 10 kp ( Przeworsk-Pobitno)**
6. Bieda Bartłomiej, Inft., IR13, 12 kp*
7. Bleida (vel Bluda) Józef, Inft. LIR 33
8. Bożek Władysław, ErsRes., LIR 17, 2 kp zap. (Łopuszka – Przeworsk, ur. 1886 r.)**
9. Branka Władysław, Inft., IR 56, 6 kp*
10. Chmiel Józef, Gefr., IR 40, 2 kp, (Borek Mały – Ropczyce)
11. Curzydło Jan, Res. Sch, Reit. Tir. Sch., Ers Schw.(Wadowice-Słuczan Grn., ur. 1883)*
12. Dudek Jan, Zgsf., LIR 34**
13. Dziadusz Jan, Inft., LIR 17, 11 kp
14. Filar Franciszek, Inft., IR 45, (Krosno – Krościenko Wyż.)
15. Gajewski Emil, Kan., FAR 45, II Dion, (Borysław)
16. Galba Jan, Inft., LIR 17, 11 kp
17. Golba Jan, Inft. LIR 17, 3 kp (Mielec – Radomyśl, ur. 1884 r.)
18. Gierka Wiktor, Inft., IR 56, 5 kp*
19. Greszczak Józef, Inft., LIR 32
20. Haluszczak Michał, San. Sold, San. Abt. 14, (Stanisławów, ur. 1868)
21. Jakubas Jan, Zgsf., LIR 17, 9 kp, (Mielec – Roźniały, ur. 1890 r.)
22. Jonaszek Kazimierz, Inft., LIR 32, kp 12
23. Kasza Władysław, Inft., IR 90, 11 kp, (Kolbuszowa)
24. Kopto Tomasz, Inft., IR 13, 1 kp*
25. Korper Stefan, Inft., IR 90
26. Kostyszyn Michał, Ulan, LUR 3*
27. Kowalski Adalbert, Inft., LIR 17, 6 kp
28. Kozieł Karol, Inft., LIR 31, 7 kp*
29. Koźniak, Inft. LIR 17
30. Kujma Adalbert, Korp Mag Nr 2*
31. Latawiec Jan, Ldst. Inft.(?), Ldst Bez. Kmdo Tarnobrzeg*
32. Lesiczka Jan, Inft. IR 34, 5kp (Nisko – Jeżowe, ur. 1895)
33. Lesiuk Bazyli, Inft., IR 45
34. Lizicki Józef, Inft. LIR 16, 10 kp
35. Lulek (vel Lutek) Jan, ErsRes., LIR 17, 11 kp (Tarnobrzeg – Dąbrowica, ur. 1882)
36. Łucasz Paweł, Inft., LIR 16*
37. Małek Adalbert, Inft. LIR 16, 9 kp*
38. Marec Grzegorz, ErsRes Inft., LIR 34, 11 kp (Jaworów)
39. Matraj Andrzej, Inft. IR 57, 1 kp*
40. Męndlowski Jan, LIR 17, 9 kp (Galicja)**
41. Mierzwa Stefan, Ulan, LUR 3**
42. Migdał Jan, ErsRes Jäg., FJB 13, 4 kp (Kraków-Braniec, ur.1881)*
43. MigielekWawrzyniec, Inft. IR 57, 1 kp*
44. Mikler Paweł, Ldst. Gefr. przydz do wojsk kolejowych z Ldst IR 31, (Bielsko, ur. 1883)
45. Nycz Jan, Inft., IR 56, 5 kp
46. Oleszycki Jan, Korp., LIR 17, 11 kp
47. Pazura Jan, Inft., LIR 32**
48. Perlecki, Inft. LIR 33
49. Piskorz Henryk, Inft., IR 100, 10 kp*
50. Ptak Jan, Jäg., FJB 13, 4 kp (Wieliczka-Raciborsko, ur.1883)*
51. Rożek Władysław, Inft., LIR 17, 11 kp**
52. Rużak Adam, Gefr., LIR 17, 11 kp. (Tarnobrzeg – Ocice, ur. 1889)**
53. Rzepka Jan, Inft., LIR 17, 11 kp**
54. Sawczak Mikołaj, Inft. LIR 34, 11 kp
55. Sitko Jan, Inft., LIR 32
56. Skiba Jan, Inft., LIR 17, 11 kp**
57. Skoczylas Józef, Inft., LIR 16, 3 kp*
58. Skowronek Franciszek, Inft., LIR 17, 10 kp**
59. Skrabucha Jan, Inft., LIR 17, 6 kp**
60. Sobota Ignacy, Inft., LIR 17, 11 kp
61. Sochacki Paweł, Tr Sold, Train Kol. 23
62. Stawar, Korp. IR 13, 14 kp*
63. Stefanik Piotr, TrSold., TrDiv 7*
64. Stochla Tomasz, Inft, LIR 17, 5 kp**
65. Surowiec Józef, Inft., LIR 17, 11 kp, (Łańcut - Pogwizdów, 1885)
66. Szczurek Franciszek, Inft. IR 13, 16 kp*
67. Szekła Stanisław, Inft., LIR 17, 11 kp
68. Szlęzak Andrzej, Korp., LIR 17, (Tarnobrzeg - Suchorzów, ur. 1887)**
69. Szlukow Jan, Inft., IR 77
70. Tabaka Bazyli, Gend. Wchtm., Landes Gend. Kmdo 5, (Radziechów-Stanie)*
71. Trzeciak Józef, Inft. LIR 17, 11 kp
72. Turczyński Antoni, Ldst Inft., LIR 20, I Baon, (Rohatyn)
73. Wilk Władysław, Inft., LIR 17, 6 kp
74. Władynka Piotr, ErsRes Korp., IR 10, (Brzozów - Turzopole)
75. Wojdyła Tomasz, Inft., LIR 16, 12 kp*

Ponadto 11 NN. żołnierzy z LIR 17** i 34 **

(*) oznaczono poległych lub zmarłych do połowy września 1914 r.,

(**) oznaczono poległych w walkach październikowej bitwy nadsańskiej 9.10 – 3.11. 1914 r. Pozostali żołnierze zostali pochowani głównie latem lub jesienią 1915 r. lub później.

Ta lista skłania do refleksji – wymienieni na niej żołnierze są wszak przodkami wielu obecnych mieszkańców województwa podkarpackiego i małopolskiego. Może warto na koniec przypomnieć inskrypcję autorstwa c. i k. kpt. Hansa Hauptmanna z cmentarza nr 160 w Tuchowie:

Wasze młyny znowu mielą, / a oczy znów promienieją blaskiem, / Kosy znowu brzęczą, / a kobiety śpiewają pieśni / i Wasze dzieci znów kwitną. / Bóg tego chciał i wymodlił, /A to za sprawą nas poległych!